Naar overzicht

De geschiedenis van de Zuid-Hollandse tabaksnijverheid

Louis Bracco Gartner
28 oktober 2024

Nadat Europeanen begin 16de eeuw de eerste tabaksplanten meenamen uit Zuid- en Noord-Amerika, raakte tabak in Europa al snel ingeburgerd. Een geschiedenis van snuifmolens, pruimtabak, Goudse pijpen en sigarenfabrieken.

De eerste vorm van het consumeren was die van snuiftabak, een fijn gemalen vorm van gedroogde tabaksbladeren. In de Nederlanden werd dit op grote schaal gebruikt. In de toenmalige houten huizen en op houten schepen mocht vanwege brandgevaar niet gerookt worden, maar wel gesnoven en gepruimd. Pruimtabak was grofgesneden tabak die gekauwd werd en na een tijdje weer werd uitgespuugd.

Uniek: snuifmolens

Aan de Kralingse Zoom in Rotterdam staan nog steeds twee molens die tot voor kort de enige snuifmolens in de wereld waren waar snuiftabak geproduceerd en vermalen werd. Tussen de molenstenen werden rollen van tabaksbladeren (karotten) vermalen. Ook werd snuif fijngemaakt door karotten in kuipen fijn te stampen. De twee molens, De Lelie en De Ster, hebben een lange geschiedenis en waren vier generaties lang eigendom van de familie Hioolen. De eerste vermelding van De Lelie dateert van 1777. De molen deed tegelijkertijd dienst als karottenfabriek en directiewoning.

De Ster wordt het eerst genoemd in 1830. Deze molen brandde in 1865 af, maar werd met onderdelen van de Rijswijkse molen De Stier weer opgebouwd en ingericht als snuif- en specerijenmolen. Toen De Ster in 1962 weer afbrandde werden gelukkig nog tekeningen gevonden van eenzelfde type molen en kon de molen opnieuw opgebouwd worden. Om een klein idee te geven van de schaal waarop snuif werd vermalen: in 1833 liet de Delftse snuifmolenaar Adriaan van Loon bij zijn overlijden bijna 60.000 karotten na met een totaalgewicht van een kleine 50.000 kilo. Daarnaast had hij nog eens ruim 5.500 kilo verschillende soorten tabak op voorraad voor de productie van snuiftabak.

Snuifmolens De Lelie (links) en De Ster in Kralingen, Rotterdam (Jcmrt CC SA 4.0)

Goudse pijpen wereldberoemd

In de 17de eeuw werd tabak steeds vaker gerookt. Gouda was, met name in de periode tussen 1680 en 1750, het belangrijkste productiecentrum van Goudse pijpen. Deze pijpen werden over de gehele wereld geëxporteerd.

Vanaf 1660 kende Gouda een pijpmakersgilde. De vele pijpmakers die met elkaar concurreerden zorgden ervoor dat de kwaliteit van het product tot grote hoogte steeg. Buiten Gouda werden ook in andere steden in Zuid-Holland tabakspijpen vervaardigd, zoals in Gorinchem en Schoonhoven. Maar ook in Leiden, Rotterdam, Dordrecht, Schiedam en Delft.

Van Nelle, de échte zware

Wie kent niet de Van Nellefabriek in Rotterdam, misschien wel het bekendste industriële erfgoed van ons land en in 2014 aangewezen als UNESCO Werelderfgoed. Johannes van Nelle en zijn vrouw Hendrica Brand begonnen in de 18de eeuw aan de Rotterdamse Leuvehaven een winkel in koffie, thee en tabak.

Na het overlijden van Johannes zette Hendrica de ‘Weduwe Van Nelle’ de zaak voort en wist het toen al succesvolle bedrijf nog verder uit te breiden. In 1845 werd het bedrijf overgenomen door de familie Van der Leeuw. Cees van der Leeuw legde wereldwijde handelscontacten en stichtte een eigen plantage in Nederlands-Indië.

Naast de productie van halfzware en zware shag fabriceerden zij ook sigaren, sigaretten en pijptabak. Inmiddels heeft de fabriek langs de Schie een nieuwe bestemming gekregen als vergader-, congres- en evenementencentrum en zijn er meer dan honderd bedrijven gevestigd.

De Van Nellefabriek in Rotterdam (F. Eveleens CC SA3.0)

Dobbelmann

Ook Louis Dobbelmann was een grote naam op het gebied van snuif-, pruim- en rooktabak en sigaren. Hij bracht het tot luitenant bij de Noordelijken in de Amerikaanse Burgeroorlog. In 1865 kwam hij naar Nederland en begon een winkel in tabak. Zijn BZK-pruimtabak werd in elke havenplaats, waar ook ter wereld, verkocht.

Vanwege uitbreiding van het bedrijf verhuisde hij regelmatig binnen Rotterdam tot uiteindelijk zijn verschillende vestigingen werden samengevoegd aan de Hoogstraat in Rotterdam. Deze fabriek werd zwaar getroffen bij het bombardement van Rotterdam tijdens de Tweede Wereldoorlog maar de productie kon al in 1943 worden voortgezet in een geheel nieuwe fabriek in Waddinxveen.

Fabriek Dobbelman Waddinxveen 1943 (Collectie Tabaks Historisch museum Delft)

Schandblok

Een andere bekende producent van shag, pijptabak, snuif en sigaren was Van Rossem, ook in Rotterdam gevestigd. Zij zijn heel bekend door de reclame van Van Rossem Troost, waarbij een man al pijprokend in een schandblok staat. Zij produceerden en verkochten hun producten van 1750 tot 1940.

De meeste sigaren

Lange tijd werd tabak ook in Nederland geteeld, met name op de Utrechtse Heuvelrug en in de Betuwe. Halverwege de 19e eeuw probeerde de Nederlanders de reeds bestaande tabaksteelt op Java uit te breiden. Jacob Nienhuis kwam via Java terecht aan de Oostkust van Sumatra en ontdekte dat daar de grond voor goede tabak ideaal was. Nienhuis werd de drijvende kracht achter de tabakscultuur op Sumatra.

Samen met Peter Jansen en Jacob Theodoor Cremer stichtte Nienhuis, in dienst van handelsmaatschappij P. van de Arend, in 1869 de Deli-Maatschappij, die in Rotterdam zetelde. P. v. d. Arend stichtte, naast de Deli-Mij, in 1877 ook nog de Tabaks Maatschappij ’Arendsburg‘. Dit was een van de grootste van de ongeveer 120 maatschappijen die zich uiteindelijk op Sumatra vestigden. Hierdoor kon Nederland zich gedurende vele tientallen jaren ontwikkelingen tot het land waar de meeste sigaren gemaakt en geëxporteerd werden. De tabak die rond de stad Medan werd geteeld was het zogeheten ‘Sumatradekblad’ en had een bijzonder hoge kwaliteit.

Het werk op de plantages werd uitgevoerd door contractarbeiders die onder extreem zware omstandigheden moesten werken. Zij waren vaak onder valse voorwendselen naar de plantages gelokt en hadden nauwelijks rechten. Rotterdam was een belangrijke schakel in deze handel in tabak. De eerste inschrijvingen (vergelijkbaar met een veiling/verkoping) voor Java- en Sumatratabak vonden in Rotterdam plaats, vanaf 1845 aan de Oostsingel. Vanaf 1865 werd ook de tabak uit Sumatra in Rotterdam verhandeld. Later waren de makelaarskantoren voor de tabak gevestigd in de Kipstraat.

2500 sigarenfabrieken

Hoewel het merendeel van de maar liefst 2.500 (!) sigarenfabrieken in Nederland, zowel groot als klein, in Noord-Brabant stond, stond de eerste in Delft. Gerrit Hillen vestigde zich in 1770 aan de Oude Delft, op de hoek van de Pepersteeg. Hier fabriceerde hij tabak en later ook sigaren.

Uiteindelijk zou de tabaksbranche rond 1890 de grootste werkgever van Delft worden. In de bloeiperiode rond 1920 werkten er haast 700 werknemers bij A. Hillen. De familie Hioolen die eigenaar was van de eerdergenoemde snuifmolens in Rotterdam, gaven gedurende twee generaties leiding aan A. Hillen en zetten bovendien onder de naam Van Andel een franchiseketen op van meer dan 120 sigarenwinkels verspreid over heel Nederland. Ook had A. Hillen een verkoopkantoor in Batavia. Naast in Delft waren ook in Leiden diverse sigarenfabrieken gevestigd.

Sigarenfabriek Hillen's te Delft. Collectie Tabaks Historisch museum Delft

Sigaretten

Ten slotte de sigarettenindustrie. De eerste Nederlandse sigarettenfabriek werd in 1885 in Amsterdam opgericht door J. Kerckhof. In Zuid-Holland vestigde Ed. Laurens, beter bekend als de Caballero-fabriek, zich in 1921 aan de Rijswijkseweg 528 in Den Haag. De fabriek verhuisde later naar de Binckhorst.

In datzelfde jaar opende Chapchal Frères in de Breestraat in Delft een sigarettenfabriek. Een jaar later vestigde de sigarettenfabriek van A. Batschari zich aan de Rijswijkseweg in Den Haag. Deze fabriek werd in 1957 overgenomen door Ed. Laurens.

In Rotterdam werd aan de Maaskade een vestiging van Batco geopend, in 1917 gevolgd door de Victoria Cigarette Company met het bekende merk Miss Blanche. Een andere grote sigarettenfabriek was de Ardath Tobacco Company in Dordrecht met hun bekendste merk State Express. In 1945 fuseerde dit bedrijf met Louis Dobbelmann in Waddinxveen.

Rookreclames

Ed. Laurens was de grootste van alle in Zuid-Holland gevestigde sigarettenfabrieken, met een oorsprong in Egypte. Eduard Laurens (1835) begon in Alexandrië eerst een sigarettenhandel en later een sigarettenfabriek. Toen hij in 1892 Den Haag bezocht vanwege een internationale tentoonstelling ontmoette hij daar Henk Swarttouw, een grote importeur van sigaretten die aan de Burgwal in Delft was gevestigd. Henk Swarttouw kreeg vervolgens de verkoop in Nederland van het merk El Khedive, wat tot die tijd voorbehouden was aan Eduard Laurens. De zoon van Eduard, Jules Hubert, stichtte vestigingen in Wiesbaden, Brussel en Parijs. In 1920 besloot hij het hoofdkwartier naar Den Haag te verplaatsen. Dat de grootste grossier en importeur van Laurens’ sigaretten in Delft zat was een prettige bijkomstigheid.

Het verhaal gaat dat juist de Rijswijkseweg als locatie gekozen werd omdat bij begrafenissen van een van de Oranjes de stoet op weg naar Delft de fabriek moest passeren. Aannemelijker is het feit dat de grond (ruim 3000 m2) voor weinig geld gekocht kon worden en dicht bij de Laakhaven ligt, een praktische locatie voor de aanvoer van tabak. De fabriek Ed. Laurens/Caballero produceerde in 1932 als eerste in Nederland sigaretten met een filter, Filtra.

In 1964 kwamen de eerste Turkse arbeiders. Zij kregen een eigen gebedsruimte waar ze op vrijdag konden bidden in de tijd van de baas. Caballero had lange tijd een marktaandeel van maar liefst 33 procent, het gevolg van het vele geld dat zij in reclame staken. Zo was het Caballero-tennistoernooi in 1974 in Ahoy Rotterdam - met in de finale Tom Okker tegen Arthur Ashe - het eerste prof indoortoernooi in Nederland. Ook deed aan de Tour de France een Caballero wielerploeg mee.

Sponsoring Wereldtennistoernooi door Caballero. Bron: Tabakshistorisch museum / Louis Bracco Gartner

Rooklobby en branche-organisaties

Tot slot waren in Den Haag, de regeringsstad, diverse bureaus gevestigd zoals Stichting Vakopleiding, waar de examens voor de Tabaksdetailhandel werden afgenomen. Ook het Rijksbureau voor Tabak en Tabakproducten, de Stichting Sigaretten Industrie, Stichting Nederlandse Kerftabak industrie (eerst in Rotterdam maar later in Den Haag) en de Federatie van organisaties van Sigarenwinkeliers zetelden in Den Haag.

Meer weten?

Bekijk de website van de Stichting Nederlandse Tabakshistorie of bezoek het Tabaksmuseum in Delft.

Over de auteur

Louis Bracco Gartner (1943) is voorzitter van de Stichting Nederlandse Tabakshistorie en eigenaar van het Tabaks Historisch Museum in Delft. Zijn betrokkenheid bij het thema ontstond toen hij – na zijn huwelijk - in de tabakswinkel van zijn schoonouders ging werken. In 2004 stopte hij met de winkel en maakte er een museum van. Louis Bracco Gartner is auteur van De geschiedenis van de Delftse tabaksnijverheid (2000).

0 reacties

Plaats een reactie

Ontdek meer

Heb jij een verhaal over de Zuid-Hollandse geschiedenis?

Welk verhaal mag volgens jou niet ontbreken op deze website? Deel je verhaal of tip met de redactie! Lees de voorwaarden en tips voor het schrijven van een verhaal.

Ontvang de laatste verhalen in je mailbox

Wil je op de hoogte gehouden worden van nieuwe publicaties? Abonneer je dan op onze nieuwsbrief!

Deze website maakt gebruik van geanonimiseerde cookies om jouw gebruikservaring te optimaliseren en voor de analyse van onze website. Deze cookies kun je niet uitzetten. Bij het tonen en afspelen van YouTube video's worden cookies van derden geplaatst. Deze cookies van derden kun je wel uitzetten. Klik op "Akkoord" als je akkoord gaat met dit gebruik van cookies, klik op "Aanpassen" voor meer informatie en om zelf te bepalen welke cookies deze website plaatst.

Deze website maakt gebruik van geanonimiseerde cookies om jouw gebruikservaring te optimaliseren en voor de analyse van onze website. Deze cookies kun je niet uitzetten. Bij het tonen en afspelen van YouTube video's worden cookies van derden geplaatst. Deze cookies van derden kun je wel uitzetten. Klik op "Akkoord" als je akkoord gaat met dit gebruik van cookies, klik op "Aanpassen" voor meer informatie en om zelf te bepalen welke cookies deze website plaatst.