Eilandhoppen in Zuid-Holland: Tiengemeten op de kaart

Piet Bakker beschreef de nachtmerrie van elke scholier in zijn beroemde boekenserie over Ciske de Rat. In de klas van Meester Bruis zat Betje, die niet zo goed was op school – om het veel vriendelijk uit te drukken. Tijdens één van de aardrijkskundelessen hing er een kaart van Zuid-Holland in de klas, waarop de leerlingen onder andere Tiengemeten moesten aanwijzen. “Allemaal zaken,” zo vond Bruis, “die een normaal mens pleegt te vergeten, zodra hij van school af is.”

Bruis gaf de aanwijsstok aan Betje. “Je kan zo’n kind niet altijd voor spek en bonen laten zitten. Vóór de klas, meisje!” De andere leerlingen gniffelden gemeen, want die wisten dat dit niet goed zou aflopen. En inderdaad kon het meisje het verschil tussen Tiengemeten, de Noordzee en Rotterdam niet duidelijk maken. Ze keek vriendelijk en moedeloos naar haar meester. “Ach meneer,” zag Bruis haar denken. “Ik zou het graag voor u doen, maar heuselijk het gaat niet. Dat weet u toch ook wel?”

Aardrijkskundig leerboekje

Mijnheer Bruis had gelijk dat al die informatie wordt vergeten als iemand van school af is, want voordat ik aan dit onderzoek begon had ik geen idee meer waar Tiengemeten lag. Daarmee had ik een aanzienlijke achterstand op de scholieren van 1861, die de beschikking hadden over het Aardrijkskundig leerboekje voor de lagere scholen in de provincie Gelderland. Daarin stond dat Nederland toen nog 28 eilanden en schiereilanden kende.

Ik kwam zelf niet verder dan de Waddeneilanden, maar ruim anderhalve eeuw geleden hoorden Wieringen, Marken, Urk en Schokland daar ook nog bij. En in Zuid-Holland waren dat het Eiland van Dordrecht, Goeree-en-Overflakkee, Hoeksche Waard, IJsselmonde, Rozenburg, Tiengemeten en Voorne-Putten. De samenstellers waren Kaageiland vergeten, dat toen ook al bewoond was.

Dat Tiengemeten een bewoond eiland was, wist ik ook al niet meer. Het werd daarom tijd om de landkaarten opnieuw te bestuderen om te zien hoe dit gebied zich in de afgelopen eeuwen heeft ontwikkeld. Ik ga terug naar de klas van Mijnheer Bruis.

Vóór 1815

De website Topotijdreis.nl is een bundeling van meer dan twee eeuwen aan topografische gegevens van Nederland. Sinds 1815 worden die verzameld door het Topographisch Bureau, dat later bekend werd als de Topografische Dienst. In 2004 werd die weer onderdeel van het Kadaster.

Dankzij moderne digitale technieken is het mogelijk om al die verschillende kaarten te onderzoeken. Ook kunnen we verschillende periodes met elkaar vergelijken. Het leukste is om via een tijdlijn te zien wat er tussen 1815 en 2025 is veranderd. Het zal dan niemand verrassen dat die verschillen vaak enorm zijn, terwijl andere patronen door alle eeuwen heen zichtbaar blijven. Zo is Texel nooit opeens van vorm veranderd of per ongeluk afgedreven richting Delfzijl.

Dat geldt ook voor Tiengemeten, dat rond 1600 op natuurlijke is wijze ontstaan als zandplaat in het Haringvliet, de toegangspoort vanaf de Noordzee naar Dordrecht, Rotterdam en Delft. In die beginfase bepaalden de natuurlijke elementen het aanzien van dit gebied, dat permanent veranderde in de eeuwige strijd tussen water en land.

De naam van dit eiland verwijst naar de omvang van die zandplaat in de begintijd, omdat een gemet een oude meeteenheid is, die vergelijkbaar is met iets minder dan een halve hectare. In 1668 gaven de staten van Holland en West-Friesland een gedeelde erfpacht uit aan de Haagse heren Johan Hanneman en mr. Johan van Duynen, waarna de eerste inpoldering van Tiengemeten plaatsvond. Daarmee was het lot tot in onze tijd bepaald, want in feite was de zandplaat overgenomen door de ingenieurs en de bestuurders. De natuur was opzij geschoven door schema’s en tekeningen.

Privébezit

Op de oudste topografische kaart uit 1815 weerklinkt de echo van die eerste fase. Slechts een gering deel van het eiland was op dat moment geschikt voor menselijk gebruik.

De Oude Polder van eind 18de eeuw, de Middenpolder uit 1804 en de Benedenpolder uit 1808 waren nog maar net aangelegd. Zij waren ontstaan in opdracht van W.J. van Brienen van de Groote Lindt, die machtsposities vervulde onder koning Lodewijk Napoleon en in de stad Amsterdam.

Dit geslacht is eeuwenlang eigenaar geweest van Tiengemeten en beschouwde het als privébezit. Dat zien we nog steeds terug, onder meer in de namen van twee boerderijen uit 1807. Die werden vernoemd naar dochters uit deze familie: de Marguerita Hoeve en de Ida Hoeve.

Op de topografische kaart van 1850 (zie slider: afbeelding rechts) is veel veranderd ten opzichte van 1815 (zie slider: afbeelding links). De Mariapolder en de Polder Brienensewaard zijn zichtbaar, waarvoor de vereiste vergunningen opnieuw werden verleend door de familie van Brienen van de Groote Lindt. Het aanzien van Tiengemeten als agrarische gemeenschap was gelegd: een gesloten dijkring met vooral rechthoekige kavels. Verder waren er boerderijen aangelegd op de hogere plekken.

Quarantaine

Alleen op het meest oostelijke puntje van Tiengemeten hadden buitenstaanders invloed. Deze zone was administratief afgegrensd van de rest van het eiland. Schepen onderweg naar Rotterdam gingen daar voor anker, waarna een chirurgijn alle scheepslui onderzocht op eventuele besmettelijke ziektes. Voor de zekerheid had die zichzelf ingesmeerd met een mengsel van azijn. Als hij inderdaad een besmetting constateerde, moest het schip met de complete bemanning maximaal veertig dagen blijven liggen voor verpleging in een speciaal quarantainehospitaal. Pas daarna mocht iedereen weer vertrekken. Het zou een mooie uitdrukking kunnen zijn: Voor Tiengemeten liggen.

Dit bijzondere gebied is zichtbaar op de topografische kaart van 1850, in de nabijheid van de Kleine Haven. Die situatie heeft geduurd tot 1877, want toen werd die quarantainedienst naar de haven van Rotterdam verplaatst. De kaart veranderde twee jaar later daarom opnieuw met de komst van een kruitmagazijn voor de Koninklijke Marine. Na het vertrek in 1938 werd dit ingeruimd als schuur. Op die plek staat nu een woningblok met de naam Karantijn – een verwijzing naar dat verre verleden als quarantaineplaats.

Sociaal leven

De eerste bewoning was in boerderijen, maar op de kaart van 1900 zien we enkele losse huizen buiten een erf. Tijdens een Volkstelling in 1899 werd een bevolking van 85 mensen geconstateerd: 43 mannen en 42 vrouwen. Zij waren verspreid over dertien bewoonde huizen, aldus de statistieken (die ook nog meldden dat er twee onbewoonde huizen waren). In een onderzoek van begin jaren vijftig waren er circa 150 bewoners, wat daarna alleen maar is gedaald.

De heren ingenieurs hadden op hun 18e- en 19e-eeuwse tekeningen geen rekening gehouden met een centraal punt voor sociale activiteiten, zoals een school, een kerk of een dorpspodium. Die staan dus allemaal niet op de topografische kaarten – óók interessante informatie.

Zo moesten de kinderen op het vasteland naar school. Tijdens lange vorstperiodes kon dat wel eens lastig kon zijn vanwege de ijsvorming. In de Elfstedenwinters van 1985 en 1986 was het daarom nationaal nieuws toen de kinderen van Tiengemeten met de helikopter naar school werden gebracht.

Deze afwezigheid van sociale centra beïnvloedde het kerkelijk leven. Het was nogal een gedoe om wekelijks naar de Hoekse Waard te reizen voor het naleven van de religieuze verplichtingen, waardoor de kerkgang op Tiengemeten lager was dan elders. Dat hoefde niet eens met onwil te maken hebben, want bij gevaarlijk weer op de zondag was het water simpelweg te onbetrouwbaar voor een oversteek. Elke kerkganger op het eiland wilde vast zijn schepper ontmoeten, maar liever niet meteen komend weekend al.

Het verenigingsleven speelde zich dan weer wel voor een deel af op het vasteland, al heeft er op het eiland zelf ook een voetbalclub bestaan – overigens zónder sporen achter te laten op de topografische kaart. Voetbalclub ZBVH uit Zuid-Beijerland meldt op haar website ‘Het eiland Tiengemeten had een eigen voetbalvereniging: Nooit Gedacht (N.G.D.), opgericht op 4 juni 1932.’ Die heeft tien jaar bestaan.

In 1937 was er op Tiengemeten een bijzondere wedstrijd tegen een Rotterdamse club, die samen met haar supporters een aardige reis moest maken. ‘Voor deze gelegenheid zet de veerdienst Nieuwendijk—Tiengemeten belangstellenden voor deze match over tegen den specialen prijs van f 0.20 per persoon, zodat het een ieder mogelijk wordt gemaakt deze voetbalwedstrijd bij te wonen.’

Watersnood

De gevolgen van de Watersnoodramp van 1953 zijn enorm op Tiengemeten – zowel in de collectieve herinnering als op de demografische kaarten. Opzichter Dingeman Ardon en zijn broer Gerrit herkenden in die rampnacht al snel het gevaar tijdens hun gezamenlijke dijkinspectie. Zij bonkten op de deuren van de arbeiderswoningen, omdat deze inwoners geen telefoon hadden. De boerderijen hadden die wél en stonden ook hoger.

De inwoners van die huisjes hadden zo allemaal net genoeg tijd om naar een hogere plek te vluchten, waarmee hun levens waren gered. Van de 22 arbeiderswoningen bleken er de volgende ochtend namelijk twintig te zijn verzwolgen door het water. Zo hebben de broers 45 mensenlevens gered, maar zijn daarbij uiteindelijk zelf wel omgekomen – de twee dodelijke slachtoffers van Tiengemeten.

Pas na twee dagen arriveerden de eerste reddingsboten om iedereen uit het rampgebied te verwijderen. Het damesblad Margriet bracht kort daarna een bezoek aan Tiengemeten en ontdekte dat mevrouw Kooman als enige was achtergebleven. ‘Ze komt ons tegemoet over de zwaar gehavende dijk, een kleine, tengere vrouw in een lichte regenjas. Op haar schouder torst ze een matras, een van de weinige dingen, die haar nog resten.’

Haar gewonde echtgenoot was samen met de kinderen naar het vasteland gebracht, maar zij wilde zelf niet mee. In de chaos zocht ze naar materiaal, dat ze kon gebruiken om een nieuw leven op te bouwen. ‘Haar wasgoed hangt aan de in haast gespannen drooglijnen. Zij sjouwt beddegoed en ledikanten van de — drooggebleven — zolder, ze wroet de grond van het erf om, op zoek naar al die kostbare spulletjes waaraan een vrouw zo gehecht is.’

Een week na de ramp wist ze nog steeds niet hoe het met haar gezin ging, maar vlak voor het vertrek van de journalisten arriveerde een postboot met goed nieuws van haar man en kinderen. ‘Als de angst van haar afgenomen wordt, lucht zij in een weldadige huilbui haar gemoed. Bij dit tafereeltje passen geen toeschouwers. Wij verdwijnen en laten een vrouw achter, die voor het eerst in al die narigheid even haar moedige pantser laat zakken: een vrouw, die een voorbeeld is voor allen.’

De Watersnoodramp is te herleiden via de topografische kaarten. De doorgebroken dijken werden hersteld, en kregen op die plekken soms een knikje of verspringing. De loop van slootjes, die aanvankelijk kaarsrecht waren aangelegd, kon door het natuurgeweld ingrijpend zijn veranderd.

Recreatie

Tiengemeten was in al die tijd nog steeds privébezit. In 1967 werd baggeraar en bouwbedrijf Volker Stevin de nieuwe eigenaar. Het eiland werd twintig jaar later verkocht aan pensioenverzekeraar AMEV voor 54 miljoen gulden – in onze tijd vergelijkbaar met een kleine zestig miljoen euro. Zelfs de nationale overheid had daarom lange tijd amper invloed op het dagelijks leven. ‘Er staan geen verkeersborden, er gelden geen verkeersregels,’ schreef Trouw op 4 augustus 1979. ‘Je mag er te hard rijden, of met een slok op achter het stuur kruipen.’

Natuurmonumenten heeft sinds 1996 het beheer in handen, waarmee het lot van het eiland compleet werd veranderd – net als drie eeuwen eerder geheel vanaf papier. Vlak daarvoor was het opgenomen in de Ecologische Hoofdstructuur en kreeg Tiengemeten een functie als natuurontwikkelingsgebied. De boeren werden uitgekocht.

Delen van Tiengemeten zijn teruggegeven aan het water, waardoor de kaart er nu uitziet alsof er net weer een watersnoodramp is geweest. In tegenstelling tot eerdere rampen was dit bepaald aan de tekentafels, ver weg van het eiland. Er zijn bijna geen vaste bewoners meer, maar wel tienduizenden eilandhoppers per jaar.

Zij kunnen allemaal Tiengemeten aanwijzen op de kaart van Zuid-Holland, zoals ik dat nu ook kan. Meester Bruis moest eens weten.