De Sint-Janskerk in Gouda

Na de voltooiing van het koor had de kerk in 1510 de vorm gekregen van een vijfbeukig hallenschip [1] met een transept en een koor met lichtbeuk en omgang terwijl het middenschip was verhoogd met een lichtbeuk.[2] 

In 1552 woedde er een brand door de kerk die grote gevolgen had voor het uiterlijk van met name het schip. De beide buitenste zijbeuken werden verbouwd. Om een betere lichtinval te krijgen plaatste men daarop dwarskappen. Ook de kooromgang werd voorzien van dwarskappen. Hierdoor kon men grotere ramen plaatsen waardoor eveneens de lichtinval werd verbeterd.

In de ontstane dwarskappellen plaatste men vele altaren. De koorpartij was bekleed met Gobertanger steen evenals het transept en nieuwe zijbeuken. Na de brand van 1552 werden de vensters van het koor, de kooromgang en het grootste deel van het transept en de meest oostelijke dwarskapellen voorzien van gebrandschilderde glazen. Omstreeks 1606 waren de herstelwerkzaamheden van de brand afgerond en kende de stad een kruisbasiliek met een westtoren, een kruisingtoren en een vijfzijdig gesloten koor met omgang.

Binnengekomen onder de toren, na het passeren van de moderne glazen inbouw, valt op hoe donker de kerk is door alle gebrandschilderde ramen die het buitenlicht temperen. Het middenschip van de kerk wordt ingevuld met een enorm bankenblok in de vorm van een amfitheater uit 1852-‘53 met in het midden daarvan het doophek en de preekstoel bekroond met een zwierig klankbord. Als we doorlopen naar het oosten zien we het prachtige koorhek dat tussen 1779 en 1782 tot stand kwam naar een ontwerp van de bekende architect Jacob Otten Husly.

Het bestaat uit rood-geaderd marmer met in drie vakken koperen spijlen. Helaas moest hiervoor een schitterend renaissance koorhek verdwijnen. Ter weerszijden van het koorhek zijn op de beide pilaren de Tien Geboden geschilderd. Het orgel aan de westzijde is gemaakt door Jean Moreau uit Rotterdam in 1733-’36. Dit orgel wordt aan de bovenzijde bekroond met een gipsen gordijn.

Het meest opvallende onderdeel van de kerk zijn de ruim zeventig (!) gebrandschilderde ramen. Reeds voor de brand van 1552 had de kerk een groot aantal gebrandschilderde ramen. Bijzonder aan de ramen van Gouda is het feit dat (bijna) alleen in deze kerk de zogenaamde cartons bewaard zijn gebleven. Cartons zijn de ontwerptekeningen van de ramen. Hierop gaf de kunstenaar zijn voorstelling weer. Deze eerste schetsen maakte hij op schaal 1:5 of 1:20. Na goedkeuring werden deze cartons op ware grootte getekend. De cartons in Gouda zijn veelal gemaakt door de broers Dirck en Wouter Crabeth en hun vader. Na de brand vervaardigden zij vele ramen.

De oudste vensters van de Sint-Jan hebben voorstellingen van legenden en heiligenlevens. De ramen die gemaakt zijn na de brand hebben overwegend een bijbels thema. Aan het begin van de zeventiende eeuw was deze beglazing zo goed als voltooid. Daarnaast zijn er de stedenglazen; ramen geschonken door steden in Holland die werden aangeschreven na de grote brand, evenals De Staten van Holland en het Hoogheemraadschap van Rijnland. Het eerste glas dat na de brand werd geplaatst was de doop van Jezus in de Jordaan. Dit glas was geschonken door de bisschop en daarom geplaatst achter het altaar; de belangrijkste plek in de voor-reformatorische kerk.

Dit artikel is onderdeel van een serie over religieus erfgoed in Zuid-Holland. Deze serie is tot stand gekomen in samenwerking met Jaap van der Veen, specialist religieus erfgoed.

[1] Hallenschip: alle beuken even hoog. Alleen lichtinval door de ramen in de zijgevel

[2] Lichtbeuk is verhoging van middenschip met een verdieping waarin ramen zijn aangebracht zodat het daglicht direct via het middenschip binnenkomt.