De mysterieuze oorsprong van de naam Boekestijn
Wim Hordijk
— 3 reacties
In Perdik verrees eens een kasteel genaamd Boekestein. Maar wat is de oorsprong van dit bouwwerk? En is er een verband tussen het kasteel en de familie Boekestijn uit het nabijgelegen De Lier? In dit ingestuurde verhaal van Wim Hordijk lees je meer over zijn familie en over het kasteel Boekestein.
Al meer dan vier eeuwen strekt de geschiedenis van de familie Boekestijn zich uit in De Lier, een dorpje in de gemeente Westland. De naam van deze familie wordt doorgaans gekoppeld aan het kasteel Boekestein in Perdik, gelegen ten zuiden van De Lier. Maar over dit kasteel, zijn oorsprong en de connectie met de familienaam is echter zeer weinig bekend.
Zoals hier al meteen blijkt, worden er verschillende spellingen gehanteerd. De naam van het kasteel wordt meestal als Boekestein geschreven. De moderne spelling van de familienaam is Boekestijn. In archiefstukken komt de naam ook voor als Boekesteijn, Boekesteyn, Boeckesteyn of zelfs Bouckesteijn. In dit verhaal wordt zoveel mogelijk de spelling gebruikt zoals in de bronnen staat waarnaar verwezen wordt. De verschillende spelwijzen worden dus door elkaar gebruikt, afhankelijk van de context en van de vermelde bron.
De familienaam Boekestijn
Op de onderstaande foto is de familie Boekestijn te zien. De foto werd genomen tijdens het 25-jarig huwelijksfeest van Teunis en Elizabeth Boekestijn (zittend, midden) op 18 mei 1925. Mijn opa Jan, toen net 23 jaar oud, zit helemaal links op de foto.
Familiefoto Boekestijn vanwege het 25-jarig huwelijksfeest van Teunis en Elizabeth Boekestijn. Bron: familiebezit
De naamreeks van Jan Boekestijn's familienaam kan worden teruggeleid tot een zekere Pieter Pietersz. Boekesteijn (1614-1655). De naamreeks is hieronder afgebeeld, alle personen zijn geboren in De Lier [1]. De familie Boekestijn woont dus al meer dan vier eeuwen ononderbroken in De Lier.
De naamreeks stopt bij Pieter Pietersz. Boekesteijn. Zijn vader heette geen Boekesteijn maar Pieter Claesz. Verhouck (~1580-1652). Diens vader was Claes Pietersz. (??-<1626), er wordt geen familienaam vermeld [1]. Verdere voorvaders zijn helaas (nog) niet bekend.
Naamreeks Boekestijn [1]
-
Pieter Pietersz. Boekesteijn, De Lier
-
Frank Boekesteijn, De Lier
-
Claas Boekesteijn, De Lier
-
Pieter Boekesteijn, De Lier
-
Klaas Boekesteijn, De Lier
-
Arij Boekestijn, De Lier
-
IJsbrand Boekestijn, De Lier
-
Teunis Boekestijn, De Lier
-
Jan Boekestijn, De Lier
Pieter Pietersz. Boekesteijn gebruikte oorspronkelijk, net als zijn vader, ook de familienaam Verhouck, maar ergens in de eerste helft van de 17e eeuw zijn hij en zijn broers Aryen en Jan overgestapt op de familienaam Boekesteijn. De reden voor deze naamswijziging is onbekend.
Er wordt vermoed dat de familienaam is verbonden aan het kasteel Boekestein, dat ooit in Perdik heeft gestaan vlakbij De Lier. Echter, het rechtstreekse verband blijft tot op heden onbewezen. Intrigerend genoeg was het kasteel hoogstwaarschijnlijk al lang vervlogen rond de tijd dat de Boekesteijn-broers besloten hun nieuwe familienaam aan te nemen.
Het kasteel Boekestein
Over het kasteel Boekestein is weinig bewaard gebleven. De meest betrouwbare bron van informatie over het kasteel is het rapport van een archeologisch onderzoek uitgevoerd door de gemeente Delft in september 2000 [2]. Volgens dit rapport stond het kasteel en de bijbehorende boerderij op het terrein van het huidige bedrijf Veldhoven Loonwerk (voorheen Marel Loonwerk). Dit is aan de Burgerdijkseweg 10, nabij de hoek met de Laan van Boekesteijn. De onderstaande kaart toont de geschatte locatie van het kasteel, gereconstrueerd aan de hand van een schets uit het archeologisch rapport.
Kaart met de vermoedelijke locatie van kasteel Boekestein. Bron: Wim Hordijk
Volgens het archeologisch rapport dateert de oudste vermelding uit 1335, Boekestein werd toen genoemd als begrenzing. Het archeologisch onderzoek wees verder uit dat de locatie al bewoond was vanaf de eerste helft van de 12e eeuw. Het kasteel zelf is waarschijnlijk aan het einde van de 13e eeuw gebouwd en werd bewoond tot rond 1500 (ongeveer twee eeuwen lang).
In een uitgebreide beschrijving van de grondbezittingen van de Lierse adellijke familie uter Lyere staat beschreven: “Midden in dit weer ligt ten zuiden van de weg de hofstad Boekestein, die de zetel was van de tak van uter Lyere, die sedert 27 april 1412 ambachtsheren van Dorp zijn.” [3, p.83] Een 'weer' verwijst hier naar een langgerekt perceel tussen sloten in een verkaveld landschap en de 'weg' verwijst naar de Burgerdijkseweg. Het kasteel Boekestein behoorde dus toe aan deze uter Lyere-familie.
Archeologisch onderzoek wijst uit dat de locatie al bewoond was vanaf de eerste helft van de 12e eeuw.
Rond 1500 gaat het eigendom over naar de ambachtsheren Van Dorp [3]. Zij zijn op hun beurt afstammelingen van de uter Lyere-familie, maar veranderden hun naam in Van Dorp nadat ze de ambachtsheerlijkheid Dorp, in de buurt van Schipluiden, hadden verworven [4,5]. Het landgoed Boekestein kwam vervolgens ergens in de 16e eeuw in het bezit van het Heilige Geest weeshuis in Delft [2,3]. Schenkingen van edellieden aan religieuze instanties waren niet ongebruikelijk in die tijd, soms uit pure barmhartigheid en soms als een soort 'levensverzekering' voor hun zielenheil in het hiernamaals.
Kaart uit 1556 van Jacob Hoensz, met de plek waar vermoedelijk het kasteel stond. Bron: Algemeen Rijksarchief, Collectie Van Dorp, inv. nr. 4
Het lot van het kasteel blijft gehuld in mysterie. Op een oude kaart uit 1556, vervaardigd door Jacob Hoensz, landmeter van Delfland, is het perceel te zien langs de Burgerdijkseweg [2,6]. Maar op deze kaart is het landgoed slechts een weelderige boomgaard met een eenzame boerderij. Het kasteel lijkt volledig verdwenen. Enkel een bescheiden heuvel met een omringende sloot markeert de mogelijke plek waar het ooit stond. Boven de boomgaard prijkt nog de naam Bouckesteijn (zie kaart).
In 1685 wordt vermeld dat het statige huis Boekestein al lange tijd is verdwenen en is opgegaan in een boomgaard [2]. Zelfs op de beroemde Kruikiuskaart van het hoogheemraadschap van Delfland in 1712 is nog steeds het perceel Boekesteyn op dezelfde locatie te vinden [7]. Het lijkt ook hier om een boomgaard te gaan, maar zonder boerderij of andere vorm van bebouwing (zie hieronder).
Het perceel Boekesteyn op de Kruikiuskaart uit 1712 van het hoogheemraadschap Delfland. Bron: TU Delft, kaartencollectie
In 1821 beklimt ene Jacob Disselkoen de ladder naar het burgemeesterschap van De Lier [5]. Hij woonde op 'Oud Boekestein', gelegen aan de Burgerdijkseweg 12 [5]. Maar het is geen familie want hij is een nazaat van Harmen Disselkoen, die in de 18e eeuw als seizoenarbeider vanuit het Duitse Wesel (ten noorden van Duisburg) via de Rijn in De Lier belandde. Jacob is, net als zijn vader en grootvader, een vlasser. Destijds was de vlasteelt een belangrijke bron van inkomsten in De Lier, voordat het gebied in de loop van de 19e eeuw voornamelijk transformeerde tot een tuinbouwgebied.
Het burgemeesterschap weet Jacob ruim 30 jaar lang vol te houden, tot 1852. Zelfs op een kaart uit 1900 wordt de naam Boekestein nog aangegeven, wederom op dezelfde plek [8]. De boomgaard is dan verdwenen en heeft plaatsgemaakt voor bebouwing. Tegenwoordig herinnert de Laan van Boekesteijn, aangelegd eind jaren '90, nog aan het voormalige landgoed in deze buurt.
Er is geen afbeelding bewaard gebleven van kasteel Boekestein. Een latere tekening van A. Schoenmaker uit circa 1730 (zie hieronder) berust voornamelijk op fantasie [9]. Volgens het archeologisch rapport was Boekestein eerder een omgracht adellijk woonhuis dan een echt kasteel [2]. Ook van een tunnel, die volgens de overlevering van het kasteel naar de dom in De Lier zou lopen, is nooit iets teruggevonden [9].
Herkomst van de naam
Opmerkelijk genoeg, hoewel volledig ongerelateerd, staat er in Noord-Holland een landhuis genaamd Boekesteyn [10]. Volgens de informatie over de geschiedenis van dit landhuis betekent 'boeke' in oud-Hollands beuk, en verwijst de naam Boekesteyn naar de vele beuken die blijkbaar op dit landgoed stonden. Dit zou mogelijk ook een hint kunnen zijn naar de oorsprong van de naam van kasteel Boekestein, hoewel dit waarschijnlijk niet meer te achterhalen is.
Tekening van A. Schoenmaker van rond 1730. Bron: Gemeentearchief Delft
Conclusie
Het is duidelijk dat rond de tijd dat de broers Verhouck de naam Boekestijn zijn gaan gebruiken het kasteel zelf al lang verdwenen was. Waarom deze broers die naam zijn gaan gebruiken blijft dus een vraag.
Pieter Boekesteijn en zijn vader Pieter Verhouck waren beide metselaars, terwijl zijn broer Jan als bouwman wordt beschreven [1]. Ze behoorden dus duidelijk niet tot de adel, waardoor een familieband met het oorspronkelijke kasteel onwaarschijnlijk lijkt. Desalniettemin worden zowel Pieter als zijn vader genoemd als verkozen kerkmeesters, een positie die destijds aanzien met zich meebracht. Aangezien het landgoed Boekestein in de 16e eeuw in handen kwam van een kerkelijke instelling, het Heilige Geest weeshuis in Delft, zou dat misschien een verband kunnen zijn. (Dit lijkt inderdaad het geval te zijn; lees de ingezonden reactie hieronder).
Ten slotte wordt in een leenregister uit 1486 onder Maasland de naam Jacob Jansz. van Bokesteyn genoemd [1]. Maar ook hier blijft het verband met de broers Verhouck enigszins mysterieus en onbekend.
Het blijft dus een mysterie hoe de naam van kasteel Boekestein is ontstaan. De vroegst bekende vermelding van het kasteel dateert al van enkele decennia na de vermoedelijke bouw. Het lot van het kasteel lijkt in de nevelen van de tijd verloren te zijn gegaan.
Dankwoord
Met dank aan mijn nicht Edith Boekestijn en aan Cobie van Rijn van de Werkgroep Oud-De Lier voor hun hulp in het verkrijgen van een aantal relevante referenties.
Referenties
[1] D. van der Hoff. Genealogie Boekestijn. In: Uit het Liers Verleden II, Werkgroep Oud-De Lier, pp. 116-160, 1981.
[2] E. J. Bult. Aanvullend archeologisch onderzoek (AAO) op het kasteelterrein Boekestein in de gemeente Maasland. Delftse Archeologische Rapporten 10, 2001. https://archeologie-delft.nl/images/egd-dar-dan/dar/dar10.pdf
[3] C. Hoek. Het geslacht uter Lyere als grootgrondbezitter op de noordelijke oever van de Maasmond, deel II. In: Historisch Jaarboek Westland 1998, Genootschap Oud-Westland, pp. 73-92, 1998. https://drive.google.com/file/d/15T4zKaNUdCAhKwqSgsb0RfIWv_DmpwxC/view
[4] C. Hoek. Het middeleeuwse geslacht uter Lyere. In: Uit het Liers Verleden II, Werkgroep Oud-De Lier, pp. 50-70, 1981.
[5] J. van Duijn. Geschiedenis van het Westland. Walburg Pers, 2020.
[6] C. Hoek. Het geslacht uter Lyere als grootgrondbezitter op de noordelijke oever van de Maasmond. In: Historisch Jaarboek Westland 1997, Genootschap Oud-Westland, pp. 125-146, 1997.
https://drive.google.com/file/d/1PB0_-46OjEp8pqcLrucYPgabqQLhyakW/view
[7] TU Delft kaartencollectie. Kruikiuskaart (1712).
https://www.tudelft.nl/library/collecties/kaartenkamer/kaartencollectie/historische-kaarten/kruikiuskaart-1712/
[8] Kadaster. Topotijdreis. https://www.topotijdreis.nl/kaart/1900/@77070,442988,11
[9] A. P. M. van der Sande, K. F. van Dijk en E. B. van Rijn. De Lier, 750 Jaar en Ouder. Stichting De Timmerwerf, 1995.
[10] Natuurmonumenten. Landhuis Boekesteyn.
https://www.natuurmonumenten.nl/natuurgebieden/boekesteyn/monument/landhuis-boekesteyn
Bezoek ook eens de website van Wim Hordijk (in het Engels): worldwidewanderings.net
Plaats een reactie
Ontdek meer
Heb jij een verhaal over de Zuid-Hollandse geschiedenis?
Welk verhaal mag volgens jou niet ontbreken op deze website? Deel je verhaal of tip met de redactie! Lees de voorwaarden en tips voor het schrijven van een verhaal.
Ontvang de laatste verhalen in je mailbox
Wil je op de hoogte gehouden worden van nieuwe publicaties? Abonneer je dan op onze nieuwsbrief!
3 reacties
Beste Wim, Met belangstelling dit artikel gelezen. Ik zal mij eerst even voorstellen: mijn naam is Fred Boekestein. Ongeveer 50 jaar ben ik al bezig met het genealogisch onderzoek naar onze familie en heb vorig jaar een boekje hieromtrent uitgegeven voor mijn naaste familie. Het zou toch jammer zijn als al mijn werk in de toekomst door de shredder zou gaan. Dan de vraag hoe komen wij aan de naam Boekestein. Het antwoord is simpel: tot juni 1652 draagt Pieter Pietersz (geb 1614) nog de naam Verhouck, in augustus 1652 treffen we hem aan met de naam Boekesteyn. In de rekening van het heilige geestarmbestuur van De Lier staat vermeld: ontvangen uit handen van Pieter Pietersz Boekesteyn van een bespreeck (toezegging) over de kooping van den boogaert f2.10. Hij neemt dus direct na de koop van de boomgaard de naam Boekesteyn aan. Het betreft dus een schenking aan het armbestuur. We kunnen ervan uitgaan dat de familie niet op het kasteel Boekestein heeft gewoond en er eigenlijk niets mee had te maken. Het kan wel zijn dat Pieter Pietersz met zijn gezin op het terrein van de boomgaard Boekestein heeft gewoond. Op de kaart van Hoensz staat ook een boerderij, mogelijk dat Pieter Pietersz Boekestein hier met zijn gezin heeft gewoond. J.G. de Ridder vermeldt in zijn uitgave 'uit de geschiedenis van het Westland' dat op de boomgaard Boekestein, de familie van Boekestein woonde, hiermee zal hij ongetwijfeld Pieter Pietersz bedoelen. De naam Boekestein van het kasteel komt waarschijnlijk van het Rotterdamse geslacht Boekel(stein) of Buckel(stein). Pieter Pietersz overlijdt op 9 april 1655, in 1687 verdelen de kinderen de boedel van hun overleden moeder Maartgen Willemsdr van Santen, waarbij zij ook de boomgaard Boekestein aan de Burgerdijkseweg verkochten. Voor zover bekend heeft de familie dus geen adellijke connecties met het kasteel Boekestein. Maar voor mij bleef een groot raadsel tientallen jaren onopgelost. Hoe kan het zijn dat de eerste generaties Boekestein de functies van schepen, kerkmeester en armmeester vervulden? Ongeveer twee jaar geleden vond ik eindelijk de mogelijke oplossing. In het blad Oud De Lier las ik een artikel over een strafzaak in De Lier rond 1740, hier werd de naam van Claas Boekestijn genoemd als welgeborene en zitting had in de vierschaar in De Lier. De term welgeborene (of welboren man) was mij niet bekend. Na enig onderzoek bleek dat welgeborenen vaak de functies van schepen en kerkmeester vervulden. Maar wat zijn welgeborenen nu eigenlijk. De vraag was moeilijk te beantwoorden en diverse "deskundigen" hebben hierover geschreven. Uiteindelijk kwam men tot de conclusie dat welgeborenen afstammelingen zijn van de Hollandse landadel. Eigenlijk verarmde of afgezakte (land)adel. De verdeling van gaat nog verder, deze categorie verarmde landadel was nog te verdelen in adel die nog adellijk leefde en nog beschikte over een adellijke woning en absoluut geen handarbeid mocht verrichten (deze categorie was vaak ook lid van de Ridderschap). De andere categorie is de verarmde adel die handarbeid verrichtte (metselaar etc). In juridische zin was deze categorie nog edel (van adel) maar leefde tussen de gewone burgers en maakte geen deel meer uit van de Ridderschap. Deze laatste categorie vervulde vaak wel de functie van schepen en kerkmeester. Deze theorie zou de oplossing zijn voor de functies die de eerste generaties Boekestein vervulden in relatie met hun beroep (metselaar, smid). Ik vond in onze stamreeks de zoon van Claes Pietersz (1555) Aryen Claesz, beroep smid: genoemd in het rechterlijk archief van De Lier als volgt: Joris Leenaertsz transporteert Aryen Claesz, welboren man alhier twee margen lants, gelegen binnen De Lier. Dus waren twee leden van de familie vermeld als welgeborenen. Mijn stamreeks gaat vanaf ongeveer 1740 verder via 's-Gravenzande met Pieter Govertsz geb 1720, schepen en burgemeester van 's-Gravenzande, in 1749 koopt hij de buitenplaats Hoogenburg in 's-Gravenzande. Hier wil ik het even bij laten, het zou mooi zijn als er nog welgeborenen in de Lierse tak kunnen worden gevonden, dat zou kunnen onderbouwen dat wij inderdaad afstammen van de (verarmde) landadel. Mocht je hieromtrent info hebben (nu of in de toekomst, dan hoor ik dat graag). Veel plezier met mijn verhaal en als je meer wilt weten neem dan contact met mij op. vriendelijke groet, Fred Boekestein Den Haag fred.claudia@live.nl
Beste Fred, hartelijk dank voor deze bijzonder interessante aanvullende informatie! Het verband tussen het landgoed en de familienaam lijkt hiermee inderdaad opgelost te zijn. Ik heb persoonlijk contact met je opgenomen, en hoor hier graag meer over.
*Aanvulling*: Het lijkt inderdaad zeer waarschijnlijk dat Pieter Pietersz Verhouck in 1652 de boomgaard op het landgoed van het voormalige kasteel Boekestein kocht, en daarbij de familienaam Boekesteijn aannam. Zie bijvoorbeeld het artikel van Krijn van Dijk op pagina 4 in deze publicatie: http://www.westlandsstreekhistorie.nl/SH-16-04.PDF De vraag waarom de broers Verhouck de familienaam Boekesteijn aannamen lijkt daarme beantwoord. De oorsprong en het lot van kasteel Boekestein blijven echter een mysterie...