Geheim agenten in Pijnacker

Bijna elke Nederlander kent het verhaal van Soldaat van Oranje. Het is de langst draaiende musical van Nederland en de populaire speelfilm van regisseur Paul Verhoeven uit 1977 met acteurs Rutger Hauer en Jeroen Krabbé. Beide zijn gebaseerd op het boek van Erik Hazelhoff Roelfzema, die de bijnaam Soldaat van Oranje kreeg, een boek dat al 50 jaar vele herdrukken kent. Soldaat van Oranje staat symbool voor verzet van Nederlanders in de oorlogsjaren. Maar wist je dat het dorp Pijnacker indirect een rol speelt in dit scenario? Een grote rol zelfs. Geheim agenten die vanuit Engeland naar Nederland gebracht werden, moesten immers onderduikadressen hebben. Dokter Koert Bolle had zijn praktijk in de Stationsstraat 29 in Pijnacker en bij hem en zijn vrouw Ada Bolle-van Regteren Altena werd herhaaldelijk onderdak geboden.

Misleiding

In dit verhaal zie je hoe de geschiedenis van Pijnacker die van de landelijke geschiedenis van het Englandspiel kruist. Het Englandspiel is de benaming voor de misleiding door de Duitsers ten aanzien van. spionnen die uit Engeland op Nederlandse bodem werden gedropt. (1) De meesten bereikten Nederland als parachutist en enkelen via een boot naar Scheveningen of Katwijk. Zij werden bijna allen snel opgepakt evenals hun helpers. Twee van die helpers, Dokter Bolle en zijn vrouw Ada, zijn verzetslieden die hun gevangenschap overleefd hebben en zich gelukkig mochten prijzen. Voor velen gold immers dat zij hun verzet met de dood moesten bekopen. Zo ook voor 56 van de opgepakte 61 geheim agenten die gedropt werden.

Engelandvaarders

Na de inval van de Duitsers in mei 1940 probeerden velen te ontsnappen naar het vrije Engeland. Veelal wilden zij zich inzetten om hun vaderland te dienen. Zij werden Engelandvaarders genoemd. Zo’n 1700 tot 1800 Nederlanders hebben via Spanje, Portugal, Zwitserland en Zweden of per boot rechtstreeks naar Engeland hun doel bereikt. Hun verdere doel was niet alleen in vrijheid verder leven, maar ook wat kunnen doen voor de vrijheid. Zij stelden zich beschikbaar voor Nederland. Sommigen kwamen te werk in fabrieken en 111 personen werden geselecteerd voor spionageactiviteiten door de Britse geheime dienst MI6 en de speciaal hiervoor opgerichte dienst SOE (en later BBO).

Duitse werkwijze

De Duitsers zaten bepaald niet stil en Duitsers Hermann Giskes (contraspionagedienst Abwehr) en Joseph Schreieder (SD) maakten gebruik van Nederlandse infiltranten, zogeheten V- mannen. V-mannen als Anton van der Waals, Matthijs ‘George’ Ridderhof, Marten Slagter en Leo Poos hebben honderden verzetsmensen verraden. (2)

De Duitsers wisten codes te ontfutselen en te kraken en konden zo valse berichten verzenden, zodat men in Engeland dacht dat de opgepakte spionnen nog actief waren. De Engelse geheime dienst was onzorgvuldig en de Nederlandse te onervaren. Het Englandspiel staat in de geschiedenis bekend als spionagetragedie in bezet Nederland in de periode maart 1942 en april 1944. (3)

Jan Emmer

De verbazing bij dokter Bolle moet groot geweest zijn toen Jan Emmer op de Stationsstraat 29 aanbelde. Emmer was een paar maanden ervoor naar Engeland per boot gevlucht en dokter Bolle was één van mensen die de motorboot gefinancierd had. Met succes, maar Jan Emmer was teruggekomen met een speciale missie. (4)

Emmer was in de vroege ochtend van 12 maart 1942 door Erik Hazelhoff Roelfzema naar het strand van Katwijk gevaren, samen met zijn marconist jonkheer Felix D. Ortt. Hij vertelde dat hij zwaar teleurgesteld was in de leiding, want hij werd op pad gestuurd met zilvergeld, terwijl dit in januari reeds was vervangen door zinken munten. (5)

Tevens had hij een slecht persoonsbewijs. Eentje zonder watermerk en bij controle zou al snel duidelijk worden dat dit een vervalsing was. Gelukkig kende dokter Bolle twee gemeenteambtenaren in Pijnacker die hem konden helpen: Rinke Heukels en Gijs de Jong. Zij bezorgden Jan Emmer een nieuw persoonsbewijs. Heukels hielp bovendien de Joodse medicus Jacob Sanders, die sinds 1 juli 1940 aan de Julianalaan 17 woonde, om een groot aantal mensen uit het bevolkingsregister van Rotterdam te laten verdwijnen zodat deze niet meer op te sporen waren voor de bezetter.

Een dienstbode trof een keer onder het kussen van het bed waar Emmer sliep een revolver aan. Haar partner was lid van de NSB, maar zij heeft haar mond gehouden. Heukels vroeg een bekende van hem, Joop van Elsen uit Oegstgeest of hij Emmer kon huisvesten. Die stemde daar in toe. Bij Van Elsen is de zender van Ortt enkele malen gebruikt.

Barend Klooss

Dokter Bolle zal opnieuw verbaasd geweest zijn toen een onbekende man zich tot hem wendde: Barend Klooss. Ook hij was geheim agent en had dit adres opgekregen. Hij was in de nacht van 4 op 5 april 1942 per parachute gedropt in Gelderland. Hij beschikte eveneens over een slecht persoonsbewijs en wederom boden de ambtenaren Heukels en De Jong de helpende hand. Na Klooss was er nog een agent die hulp zocht bij dokter Bolle: Evert Radema, die al in de nacht van 22 op 23 februari 1942 ons land had bereikt.

Toen Klooss op 1 mei opgepakt werd, was het opgevallen dat het persoonsbewijs nog nieuw was en afgegeven was in Pijnacker. De Haagse rechercheur Leo Poos, tevens medewerker van de Sicherheitspolizei en SD, werd op onderzoek uitgestuurd in Pijnacker. Hij deed zich voor als Dicky, die hulp zocht voor de geheim agent Leo Andringa. Hij wist het vertrouwen te winnen van verzetsmannen Heukels en Bolle. Via hen hoorde hij over Jan Emmer, met wie hij graag in contact kwam. Heukels zag echter ‘Dicky’ een keer rijden in een Duitse wagen en wist dat er iets niet goed was. Het echtpaar Bolle, Gijs de Jong en Rinke Heukels besloten te gaan onderduiken. De Jong dook onder in Brabant. Heukels ging met de fiets naar Friesland, dook onder in het plaatsje Scharnegoutum en in Groningen. Het echtpaar Bolle zou in Amsterdam onderduiken, waar zij deel bleven uitmaken van het verzet. Leo Poos en Marten Slagter zijn helaas het echtpaar begin 1943 op het spoor gekomen.

Doodstraf

In november 1943 kwam het echtpaar Bolle voor de rechtbank en werd de doodstraf geëist. Ondanks deze teleurstelling waren ze tevreden over hun advocaat Stark en blij dat ze elkaar na vele maanden weer eens gezien hadden. (6)

Het was van belang om in hoger beroep gratie te verkrijgen en dat is gelukt. De Pijnackerse dokter W. van der Horst was één van degenen die een gratieverzoek deed. De doodstraf werd omgezet in tuchthuisstraf.

Kopstukken Kastein en Dutilh

Dokter Bolle hielp niet alleen geheim agenten. Al eerder, op 2 september 1941 kwam dr. Gerrit Kastein onderduiken. Hij had op 31 augustus een anonieme telefonische waarschuwing gekregen, dat zijn arrestatie op handen was. Toen op 2 september werd aangebeld, deed Kastein alsof hij niet thuis was. Hij klom via het achterbalkon naar de buren en dook onder bij Bolle. Kastein was een neuroloog, die een zeer voorname rol had in communistische kringen van verzet. Hij schuwde zelf ook niet om wapens te gebruiken.

Ook kende Koert Bolle Kees Dutilh, die zeer actief was in meerdere verzetsgroepen evenals Kastein. Dutilh was een belangrijke verzetsman, die op 10 maart 1943 werd gearresteerd. (7)

Afloop

Zowel Emmer, Klooss als Radema zijn in september 1944 in Mauthausen gefusilleerd. Dutilh werd op 24 februari 1944 in het Fort bij Rijnauwen gefusilleerd. Op 19 februari 1943 werd Kastein in Delft opgepakt. Op het Binnenhof, waar toen de SD resideerde, werd hij verhoord. Tijdens het verhoor sprong hij van twee hoog geboeid uit het raam en overleed snel daarna. Koert Bolle die in de kamer ernaast zat, ontging alle tumult niet, ook al wist hij niet precies wat er gaande was. (8)

Felix D. Ortt is in gevangenschap in Rawicz in 1944 overleden. Zijn graf is nooit gevonden. Jacob Sanders overleed op 28 februari 1945 in Midden Europa (waar precies is niet bekend).

Na in onder andere diverse Duitse tuchthuizen hun straf te hebben ondergaan, werd het echtpaar Bolle op 23 juni 1945 met muziek verwelkomd op de Klapwijkseweg en werd een rondrit in gezelschap van dokter Lubbers door het dorp gemaakt. Men kon hen feliciteren van 16.00 -18.00 uur in het CJMV-gebouw. (9)
Dokter Koert Bolle stopte met de praktijk in 1951. Hij overleed in 1990. Ada Bolle-van Regteren Altena overleed op 97-jarige leeftijd in 2010.

Joop van Elsen (1926-2006) heeft kort gevangen gezeten en werd later generaal-majoor in het leger. In de periode 1971-1977 was hij lid van de Tweede Kamer voor de KVP, waar hij defensiespecialist was. Van Hans Wiegel kreeg hij de bijnaam ‘Crazy Joe’.

Ad Windig werd twee weken voor de bevrijding opgepakt en naar De Groote Club op de Dam gebracht. Hij wist door een wc-raampje te ontsnappen. Later maakte hij van de familie Bolle nog vaak foto’s.

Rinke Heukels trouwde met Rolina Sanders, dochter van Jacob Sanders. Hij is in 1983 overleden. Vele betrokkenen aan Duitse zijde werden licht gestraft.(10) Bij Van der Waals en Ridderhof is de doodstraf voltrokken.

Epiloog

Het Englandspiel heeft veel levens gekost van de geheim agenten en de verzetsmensen die hen hielpen. Later blijkt hoeveel goederen de Engelsen in handen van de Duitsers hebben gespeeld: 500.000 stuks munitie, 12 vliegtuigen, 15.000 kilo springstof, 5000 pistolen, 3000 machinepistolen, 2000 handgranaten, 300 machinegeweren en 75 zenders.

Na de oorlog werd er een Parlementaire Enquête gehouden, die uiteindelijk tussen 1947 en 1956 plaatsvond. In totaal werden 850 mensen gehoord teneinde het functioneren van de regering voorafgaande aan en tijdens de Tweede Wereldoorlog te kunnen onderzoeken. Het Englandspiel kreeg uitvoerig aandacht, soms ook in het buitenland. Alle theorieën over het Englandspiel zijn onder te verdelen in drie categorieën: opzet, verraad en fouten.

In Mauthausen, Haaren en Den Haag zijn herdenkingsmonumenten voor de gesneuvelde geheim agenten. Op 14 januari 2022 werd in Pijnacker het Koert Bollepad geopend, nabij het Oorlogsmonument.

Voetnoten

1. Over deze kwestie bestaan tegenovergestelde theorieën, die moeilijk te verifiëren zijn.
2. Ook de Joodse kleermaker Brandon Bravo was in het Oranjehotel in Scheveningen een V-mann.
3. Slechts vijf agenten zouden de oorlog overleven: Lauwers, Ubbink, Dourlein, Terwindt en Van der Reijden. Zij werden na de bevrijding met de nek aangekeken en aanvankelijk beschuldigd van verraad. Veel Nederlanders dachten dat zij gewillig hadden meegewerkt met de Duitsers en zo medeplichtig waren aan de dood van hun collega’s en vele verzetslieden.
4. Emmer moest de politicus mr. J. Linthorst Homan (commissaris van de Koningin in Groningen) en enkele hoge militairen van de Marine ophalen.
5. Nota bene geheim agent Ab Homburg had bij terugkeer in Engeland medio februari (!) al verteld dat er geen zilvergeld meer werd gebruikt in Nederland.
6. In Utrecht zat Bolle met o.a. de Nootdorpse huisarts Versteeg in de cel. Zijn slechtste tijd ervaarde Bolle de eerste zeven maanden in Scheveningen, waar hij alleen in een cel zat.
7. Kees was een zoon van mr. Jacques Dutilh, die ongeveer 30 jaar gemeenteraadslid in Rotterdam is geweest.
8. In 2017 werd die kamer genoemd naar dr. Kastein. Dit is de werkkamer van de SGP.
9. Dokter Lubbers en zijn vrouw namen beiden de praktijk waar en zouden indien de doodstraf uitgevoerd zou worden de zorg voor de kinderen op zich nemen,
10. In de jaren vijftig werkte Joseph Schreieder samen met Erik Hazelhoff Roelfzema in München voor de anticommunistische omroep Radio Free Europe.

Bronnen

• Het Koninkrijk der Nederlanden (door L.de Jong) deel 5 tweede helft bl.219, 923, 924, 928, 929, 930, 933, 956
• Het Koninkrijk der Nederlanden (door L.de Jong) deel 7 tweede helft bl.881, 882, 901, 911, 957
• Andere Tijden (27 mei 2003): https://www.anderetijden.nl/aflevering/501/Englandspiel--Germanygame
• https://www.tracesofwar.nl/articles/4689/Het-Englandspiel.htm (door Wesley Dankers)
• Het Parool, 25-1-1992 Het Verborgen levenseinde van Leo Poos (door Remco de Jong)
• De Gids, jaargang 151, nr.12 bl.898
• https://www.leiden4045.nl/emmer-jan/
• https://www.leiden4045.nl/elsen-paul-van/
• https://oorlogsgravenstichting.nl/personen/79437/barend-klooss
• https://nl.wikipedia.org/wiki/Mozes_Brandon_Bravo
• https://www.wiardibeckman.com/post/15-april-1943
• https://www.tweedekamer.nl/nieuws/kamernieuws/tweede-kamer-vernoemt-kamertje-naar-verzetsman-gerrit-kastein