De Moord op Stad leeft voort

Anna werkte op de boerderij van Theodorus van der Bol. De stee aan de Oostmoerse Scheidweg stond op het grondgebied van de gemeente Middelharnis, maar Stad aan ’t Haringvliet was veel dichterbij. Voor het gevoel hoorde de boerderij bij Stad, zoals het dorp op Goeree-Overflakkee bekendstaat, en daarom ontsnapte de geschiedenis van de woeste steekpartij zich aan de vergetelheid als de Moord op Stad. De Maas- en Scheldebode gaf overigens een relaas van de feiten onder de kop ‘Moord te Middelharnis’, wat gezien de gemeentelijke grenzen op dat moment correct was.

Uit hetzelfde dorp

Anna was dienstbode op de boerderij. Een van haar collega’s was Laurens. Hij was knecht van boer Van der Bol. Anna en Laurens waren geen vreemden voor elkaar toen ze elkaar tegenkwamen op de stee bij Stad. Ze waren namelijk in hetzelfde dorp opgegroeid: het iets zuidelijker gelegen Oude-Tonge. Op het moment dat de dramatische gebeurtenissen zich afspeelden was Anna 31 jaar. Laurens was met zijn 19 jaren een stuk jonger.

Een driftige natuur

Toen Laurens op de boerderij van Theodorus van der Bol kwam werken, was Anna daar al een tijdje in dienst. Ze was best enthousiast over de komst van haar oud-dorpsgenoot. Sterker nog: ze zag in hem wel iemand met wie ze op het amoureuze vlak uit de voeten zou kunnen.
Laurens was aanvankelijk wel voor haar avances te porren. Maar nadat ze samen een paar keer samen uit waren geweest, was hij niet meer zo gecharmeerd van Anna. Veel wilde hij niet meer van haar weten. Hoe de wegen van de liefde lopen is vaak in duisternis gehuld, maar een feit is dat de twee nogal verschilden van karakter. Zij was plagerig en autoritair, terwijl hij een driftige natuur had.

Gestolen sigaren

Op maandag 23 mei 1910 ging het mis. Tegen de avond was Laurens in de boomgaard bezig om onkruid uit de heg te verwijderen. Met een schrepel zou dat niet lukken, daarom gebruikte hij een mes. Rond de klok van kwart voor zes kwam Anna naar buiten om het wasgoed binnen te halen dat op de heg had liggen drogen.
Een woordenwisseling leidde algauw tot een ruzie tussen de twee. Het ging over gestolen sigaren. Theodorus van der Bol had Laurens ervan beticht nadat Anna de knecht had genoemd als dader. Bij de heg ontkende Laurens de diefstal, terwijl Anna stug volhield dat hij de sigaren van de boer achterover had gedrukt.

Drift en woede

Anna’s aantijgingen schoten bij Laurens in het verkeerde keelgat. Woedend verplaatste hij zijn mes van de rechter- naar de linkerhand. Met zijn rechtervuist gaf hij Anna een stomp. Ze buitelde achterover en kwam op de grond terecht.
Daar, naast de heg in de boomgaard, ontstond een vechtpartij, een worsteling, die helemaal ontaardde. Laurens nam het mes weer in zijn rechterhand en begon – verblind door drift en woede, verstand op nul – Anna in het wilde weg te steken. Drieëntwintig keer, telde de lijkschouwer korte tijd later. Toch was ze niet direct dood.

Laatste adem

Laurens schrok van zijn daad en rende in paniek naar de boerderij. Daar stond de boerin te strijken, ze was alleen thuis. “Ik heb ze doodgestoken! Ze kunnen je wel zo driftig maken!”, hoorde ze de knecht uitroepen. Het met bloed besmeurde mes had hij nog in zijn hand. Desondanks wilde de boerin Laurens niet geloven.
Uiteindelijk gingen ze samen naar de plek des onheils, waar Anna na enkele stuiptrekkingen haar laatste adem uitblies. Een landarbeider in de buurt hoorde rumoer, gegil waarschijnlijk, en waarschuwde de dokter en de politie. Die kwamen allebei snel naar de boomgaard van boer Van der Bol. De dokter kon nog maar één ding doen: de dood vaststellen.

Droge kleren

Laurens, enigszins bij zinnen gekomen, gooide zijn mes even verderop in de sloot en zat aan de kant te huilen. Althans, dat is één lezing van het verhaal. In een andere lezing, die in ieder geval meer een mooier verhaal oplevert, wilde hij zich verdrinken in de welput.
Maar omstanders – er waren inmiddels verscheidene personen in de boomgaard – verhinderden dat. Ze haalden Laurens uit het water en gaven hem droge kleren. Nadat hij die had aangetrokken, nam de politieagent hem mee om hem te verhoren en op te sluiten.

Zeven jaar cel

Twee dagen na de moordpartij, in de late middag van woensdag 25 mei, arriveerde het stoffelijk overschot van Anna in Middelharnis. Even later volgde Laurens, bewaakt door de brigadecommandant en de rijksveldwachter. In de haven lag het schip de Onderneming klaar om het tweetal – zij in haar kist, hij in de boeien – naar hun bestemming te vervoeren.
Het schip voer eerst naar Oude-Tonge. Daar ging de kist van boord. De begrafenis van Anna zou volgen op zaterdag 28 mei. De vaartocht van Laurens duurde wat langer. Hij mocht de Onderneming pas verlaten in Rotterdam. Daar moest hij een straf van zeven jaar uitzitten in de strafgevangenis. Na zijn vrijlating keerde Laurens nooit meer terug naar Flakkee.

Het doodshemd

Het moordverhaal maakte veel indruk op het eiland. Lange tijd was het steevast een onderwerp tijdens verjaardagen en partijen. Ook waren er mensen die vertelden dat ze het doodshemd van Anna hadden gezien.
Een van die mensen was kapper Bakelaar uit Den Bommel. Op zijn vrije dag ging hij langs de deur om de premie van het lokale ziekenfonds te innen. De verzekerden woonden in Den Bommel, Zuidzijde en Achthuizen. ‘Op de Stoof’ in Achthuizen, een rijtje huizen langs de dijk, kreeg hij elke week het doodshemd met de steekgaten te zien. Steeds ging het kabinet open en moest kapper Bakelaar het kledingstuk bekijken van de bewoonster. Zij had dezelfde achternaam als Anna en zal ongetwijfeld een familielid zijn geweest.
Waar het hemdje nu is, is niet bekend. Misschien zwerft het nog ergens rond…

Moordlied en smartlappen

Een rondtrekkende zingende orgelman maakte een lied over de dramatische gebeurtenissen op Stad. Op allerlei locaties bracht hij het moordlied ten gehore. Daarbij gebruikte de zanger zogenoemde smartlappen: grote lappen textiel met afbeeldingen ter verluchtiging van de liedtekst.
Dat het lied nog altijd bekend is, is te danken aan Wim van Ham. Rond de millenniumwisseling zag de tekst afgedrukt in de plaatselijke krant en componeerde er een melodie bij. Vervolgens nam het Stadse muziekensemble Speelgoed het moordlied op in het repertoire en was het wederom op verscheidene locaties te horen. Doorgaans zingt het publiek het refrein uit volle borst mee: ‘O, jonkheid, o jonkheid bedenkt toch wat ge doet / Met messen vechten kost vaak onschuldig bloed.’
Uit het opnieuw tot leven gewekte lied, inclusief smartlappen, ontstond vervolgens een toneelbewerking van het moordverhaal. De spelers gebruiken bij deze weergave van de misdaad historische attributen en kleding uit het Streekmuseum Goeree-Overflakkee. Soms krijgt een jonge vrouw uit het publiek de gelegenheid om de rol van Anna te spelen…

Een bloedend hart

Sinds 2023 leeft het moordverhaal ook voort via een stripboek. Het heet Een bloedend hart, een moord op Stad en het is in opdracht van het Streekmuseum Goeree-Overflakkee gemaakt door Vince Trommel. De auteur ging niet over één nacht ijs. Voordat hij ging schrijven en tekenen, verzamelde hij eerst alle mogelijke informatie over de desastreuze gebeurtenissen in mei 1910. Fraaie foto’s en een bidprentje van Anna kwamen boven water. En ook sprak Trommel met de families van Anna en Laurens.
Het eerste exemplaar van het beeldverhaal overhandigde de auteur op 21 oktober 2023 aan een verre verwant van het slachtoffer. Diens overgrootvader was de broer van Anna. “Heel bijzonder dat de moord van honderddertien jaar geleden de gemoederen nog steeds bezighoudt”, zei hij toen hij Een bloedend hart, een moord op Stad in ontvangst had genomen.

Het collectieve geheugen

Zo leeft de Moord op Stad voort: gezongen, gespeeld, getekend en beschreven. Wat er op 23 mei 1910 op de boerderij van Theodorus van der Bol gebeurde maakte destijds indruk – er gebeurde in de regel niet zo gek veel dat de aandacht trok – en spreekt ook nu nog altijd tot de verbeelding. De Moord op Stad behoort op Flakkee tot het collectieve geheugen.