Pijnacker en Nootdorp belangrijk voor verzet in Amsterdam en Rotterdam

Wet tegen prijsopdrijving

Al vlak voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog was er schaarste aan allerlei levensmiddelen, brandstoffen en goederen. Zodoende was veel hiervan alleen te koop via bonkaarten die werden verstrekt via distributiekantoren. Op 24 juni 1939 werd de Prijsopdrijvings- en Hamsterwet aangenomen en werd zodoende het Centraal Distributiekantoor (CDK) ingesteld. Dit was belast met de distributie van levensmiddelen in tijden van schaarste en had als neventaak het voorkomen van prijsopdrijving en hamsteren. Later kwam ook o.a. textiel op de bon.

Omdat alleen officieel ingeschreven burgers aan bonnen konden komen, werd het onderduikers moeilijk gemaakt. Zodoende heeft het verzet bij regelmaat kantoren overvallen.

Regionaal distributiekantoor in Pijnacker

In Pijnacker was een regionaal kantoor dat niet alleen de inwoners van Pijnacker voorzag, maar ook de omliggende dorpen Nootdorp, Berkel en Rodenrijs, Bergschenhoek en Bleiswijk. Eerst was dit gevestigd aan het Emmapark, nabij de Kerkweg, en later boven in het Parochiehuis op de Oostlaan. Aldaar werkten zo'n tien mensen, waarvan er enkelen gedurende de oorlogsjaren aan het verzet zouden deelnemen

Overval Amsterdams bevolkingsregister

Hoofd van het distributiekantoor was de uit Voorburg afkomstige Cornelis Leendert (Cor) Barentsen. Hij maakte deel uit van een verzetsgroep, die op 27 maart 1943 verkleed als politieagenten het Amsterdamse bevolkingsregister overviel en het gebouw in brand zette. Hoewel de brand te klein van omvang was, heeft de brandweer expres te veel water gebruikt om alsnog het beoogde doel enig effect te geven. Helaas werd hij met elf anderen gefusilleerd op 1 juli 1943. Ter nagedachtenis hangt er een plaquette aan de Plantage Kerklaan 36.

Tot die verzetsgroep behoorden ook Frieda Belinfante, Willem Sandberg en Martinus Nijhoff. Zij wisten onder te duiken en de oorlog te overleven.

Ook een andere ambtenaar van het distributiekantoor Pijnacker, administrateur Napoleon van Hemmen, werd opgepakt op 23 oktober 1943. Hij belandde via Kamp Vught in het concentratiekamp Dachau, alwaar hij is overleden op 16 februari 1945. Helaas is er nagenoeg niets terug te vinden over zijn verzetsdaden. Cor de Roos, kassier van het distributiekantoor (die opvolger van Barentsen was geworden), werd ook opgepakt, maar overleefde Dachau.

Bonnen naar Rotterdam

Ben Horsthuis (1918-1998) was boekhouder bij het distributiekantoor in Pijnacker. Nadat eerst Barentsen en later Van Hemmen en De Roos werden opgepakt, wist hij dat het kantoor bij de Duitsers onder een vergrootglas lag. Daarbij komt dat er enkele maanden later, op 23 juni 1944, een overval werd gepleegd op het distributiekantoor. De overvallers hadden zich voorgegeven van de Rijksverkeersinspectie te zijn. Dat bracht Ben Beukema (1917-1980), gemeenteambtenaar in Nootdorp, wellicht op het idee om in september een soortgelijke overval te willen plegen, zo had hij het tenminste bij Horsthuis aangegeven. Beukema schuwde het gewapende verzet namelijk niet. Hij was ook verspreider van de illegale krant Trouw, die sinds januari 1943 verscheen. Dat dit verspreiden risicovol was werd duidelijk op 9 en 10 augustus 1944, toen werden 23 bezorgers van de krant Trouw gefusilleerd in Kamp Vught.

Horsthuis had een andere manier gevonden om het verzet te dienen. Hij had de sleutel van de kluis en besloot op 2 november 1944 alle bonnen onopgemerkt in zijn fietstas mee te nemen. Het waren er zoveel dat hij daar zelfs vier keer voor moest rijden. Samen met o.a. Ben Beukema bracht hij al die bonnen naar ene Van der Jagt aan de Stadhoudersweg in Rotterdam. Zij moesten daarna direct onderduiken.

Onderduikers

Aangezien Horsthuis en Beukema met hun actie zoveel bonnen hadden, is dit in de omgeving Rotterdam een belangrijke aanvulling geweest voor hulp aan onderduikadressen, waar veelal Joden, politieke tegenstanders, Arbeitseinsatz-weigeraars en spoorwegpersoneel gebruik van moesten maken om te overleven.

Spoorwegstaking

In het najaar van 1944 waren de bonnen zeer welkom, mede vanwege de extra groep die net had moeten onderduiken: spoorwegpersoneel. De Spoorwegstaking waaraan in september (gelijktijdig met Operatie Market Garden) 30.000 personeelsleden van de Nederlandse Spoorwegen gehoor gaven, zorgde mede ervoor dat in de Randstad schaarste aan voedsel kwam.

In het najaar van 1944 werd het zuiden van Nederland bevrijd en kwam de Geallieerde opmars tot stilstand tijdens de slag om Arnhem. De Duitsers meenden dat een verdere invasie zou plaatsvinden via Rotterdam. Zodoende werden de waterwegen naar Rotterdam geblokkeerd met schepen die tot zinken werden gebracht. Dit had echter ook tot gevolg dat de bevoorrading van voedsel werd bemoeilijkt, maar ook van brandstof. Vanuit het bevrijde Limburg werd er geen steenkool meer aangeleverd en represailles van de Duitse bezetter leidde tot 'isolatie' van de Randstad.

De Hongerwinter

Die 'isolatie' zou een zwarte episode uit de Nederlandse geschiedenis tot gevolg hebben, bekend onder de naam Hongerwinter. Ongeveer vanaf eind oktober 1944 tot aan de bevrijding zou er grote schaarste zijn, met name in de steden in het westen van Nederland. Dit zorgde voor taferelen waarbij vuilnisbakken werden leeggeschraapt, het hout van tussen de tramrails werd gestolen en voornamelijk vrouwen en kinderen uit steden kilometers ver gedwongen werden om in de kou op zoek te gaan naar eten. Tussen 20.000 en 25.000 mensen zijn gestorven als gevolg van deze ontberingen.

Uiteindelijk werd - op 25 oktober 1944 - ook in Pijnacker een centrale keuken in werking gesteld (ook wel genoemd 'volkskeuken'). Operatie Manna, voedseldroppingen vanuit geallieerde vliegtuigen, zou pas maanden later plaatsvinden: eind april en begin mei 1945. Deze operatie bestond uit ruim 5200 vluchten, er werd ook op vliegveld Ypenburg gedropt.

Na de oorlog

Door schaarste bleef het bonnensysteem ook de jaren na de oorlog intact, geleidelijk wel op steeds minder producten. Pas op 14 januari 1952 werd als laatste product koffie vrijgegeven.

Na de oorlog is Horsthuis een bekend illustrator geworden en Beukema werd in 1968 burgemeester van 's Gravenmoer in Noord-Brabant. In Nootdorp is in 2002 een straatnaam naar de voedseldropping genoemd: Operatie Mannahof.

Bronvermelding

Met dank aan Marika Horsthuis, Margot van Hemmen en Jan Timmer.

• Historiek - De Hongerwinter van 1944-1945
• Is Geschiedenis - De aanslag op het bevolkingsregister in Amsterdam door Daan Couwenbergh
• NIOD verslagen LO-LKP afd. Rotterdam
• Uit het boek Pijnacker: een terugblik. Interview met Ben Horsthuis in 1995 door Jan Wenteler.
• Aan te bevelen: In de slagschaduw (Nootdorp in de Tweede Wereldoorlog) door Noud Janssen (2017)