Wanneer Gorinchemers in het midden van de twintigste eeuw de vraag kregen: ‘Waar werk je?’ en het antwoord luidde simpelweg ‘De ijzerfabriek’ of ‘de VR’, dan wist iedereen genoeg: De Vries Robbé. Destijds decennialang de grootste werkgever van de stad Gorinchem. Een immens bedrijf met een keten van fabrieken in Gorinchem en omstreken en zelfs buiten de landsgrenzen, met een personeelsbestand van circa 4.500 werknemers. Helaas kreeg ook dit bedrijf in de jaren 70 te maken met de verslechterde staalconstructiemarkt. Na verschillende overnames werd het steeds stiller op het bedrijfsterrein, dat lag aan beide zijden van het riviertje de Linge.
Het begin
Grondlegger van het bedrijf is Willem de Vries Robbé (1854-1923). Hij kocht in 1881 een noodlijdende ijzergieterij en smederij aan de Arkelsedijk. Overigens kwam hij zelf niet uit Gorinchem. Na zijn opleiding aan de Twentsche Industrie- en Handelsschool trad hij in dienst bij het Twentse bedrijf Stork. Niet verwonderlijk want Willems vader, hoofdingenieur bij het ‘Stoomwezen’, had goede banden met de familie Stork. Die was daarom ook mede-investeerder in het bedrijfje van de jonge industrieel, een onderneming die een enorme vlucht zou maken.
Aanvankelijk trad Willem vooral op als agent van Stork en beperkten de werkzaamheden zich tot wat reparatie- en installatiewerk. Die beginjaren waren beslist geen succes. Het werk werd uitgevoerd in een aantal houten gebouwtjes en het terrein aan de Linge had regelmatig te kampen met wateroverlast. Dankzij de blijvende steun van Stork braken na 1895 betere tijden aan. Bij een bezoek aan de wereldtentoonstelling in de VS werden ideeën opgedaan om de bedrijfsvoering en het productieproces te verbeteren. Een goed voorbeeld hoe dat werkte, lieten de fabrieken van Henry Ford zien. Een kenmerkend onderdeel was de introductie van ‘de lopende band’. En ja, dat werkte efficiënt, maar zoals we nu wel weten maakte dat het werk op de werkvloer wel eentonig.
Een baan bij de IJzerfabriek gaf zekerheid. Vaders werkten er samen met hun zonen en velen hadden in hun hele loopbaan maar één werkgever: de VR.
Een sociale ondernemersfamilie
Willem de Vries Robbé kwam uit een technisch, maar ook heel sociaal milieu. Als toezichthouder bij het Stoomwezen bezocht zijn vader veel fabrieken, zag daar de misstanden en rapporteerde die aan de verantwoordelijke minister. Zijn bijdrage leidde uiteindelijk tot het Kinderwetje van Van Houten (1874), dat arbeid door kinderen jonger dan twaalf jaar in fabrieken en werkplaatsen verbood. Ook Willem en de generaties na hem voelden zich verantwoordelijk voor het welzijn van hun werknemers. Zelfs voordat de staat zich met dergelijke zaken ging bemoeien nam hij al in 1882 het initiatief voor een ziekenfonds. Onderwijs had ook de aandacht: hij zat in het bestuur van de ambachtsschool in Gorinchem, en een nieuwe ambachtsschool, heel passend gelegen aan de Willem de Vries Robbéweg, werd (mede) gebouwd door zijn firma. Door toenemende vraag naar personeel werd daarnaast een bedrijfsschool opgestart.
Ver voor het landelijk verplicht werd, richtte het bedrijf een pensioenfonds op. De VR nam het initiatief om arbeiders beter te huisvesten: het schortte nogal aan hygiëne op dat gebied. Dat leidde tot de Vereniging Volkshuisvesting, die een groot aantal arbeiderswoningen bouwde, onder andere in de Lingewijk, handig gelegen net tegenover de poort van de fabriek. Om de afstand tussen leidinggevenden en de werkvloer te verkleinen en te verbeteren werd in 1907 een personeelsvereniging opgericht. Een vertegenwoordiging daarvan die later de naam ‘de Kern’ kreeg, was de schakel tussen werknemers en directie. Je zou het nu een ondernemingsraad noemen. De personeelsvereniging kreeg de beschikking over een eigen verenigingsgebouw midden in de stad. Het werd het centrum van ontspanning. Een baan bij de IJzerfabriek gaf zekerheid. Vaders werkten er samen met hun zonen en velen hadden in hun hele loopbaan maar één werkgever: de VR. Naast werk kon je bij de ijzerfabriek voetballen, kegelen, tafeltennissen, bij de fanfare of de toneelclub. Daarbij bood De Vries Robbé haar werknemers de gelegenheid gebruik te maken van vakantiehuisjes op verschillende plaatsen in Nederland. Het personeelsblad was een goed communicatiemiddel; uiteraard voor mededelingen maar droeg ook bij aan de saamhorigheid. Zo bleven werknemers op de hoogte van alle werken waar ze hun steentjes aan bijdroegen. Het is maar een kleine opsomming van initiatieven die de ondernemersfamilie nam voor het welzijn van het personeel. Het stak daarom enorm dat een meerderheid er uiteindelijk voor koos zich aan te sluiten bij een vakbond in plaats van lonen en werktijden te bespreken met de directie.
Modernisering en expansie
Elke onderneming kent magere en vette jaren. De eerste helft van de 20ste eeuw werd getekend door de Eerste en Tweede Wereldoorlog en in de periode daartussen een beurscrash en daaropvolgende economische recessie. Het lukte de leiding van de VR het bedrijf door de moeilijke periodes heen te loodsen. Na het overlijden van founding father Willem de Vries Robbé in 1923, had zijnzoon A.A.C. de Vries Robbe de directeurspositie gekregen en na hem vanaf 1941 C.T. de Vries Robbé. Vooral de bezettingstijd was zwaar, maar de leiding van het bedrijf keek vooruit en pionierde op het gebied van mechanisering, research en innovatie. Vanaf het begin volgde het bedrijf de ontwikkelingen op technisch gebied: na stoom kwamen diesel en elektriciteit, klinken werd lassen. Stalen skeletconstructies bleken veel voordelen te hebben t.o.v. andere bouwmethodes en daar ging de firma zich op toeleggen. Naast de skeletbouw was de VR radiatoren, stalen ramen en deuren gaan produceren en voor de dakafwerking betonplaten. Zo leverde het concern met ook nog een afdeling gevelafwerking een totaalproduct, waar ontwerp, fabricage en assemblage samengingen met de moderne technieken en materialen van die tijd. Dat gaf ze een goede positie op een concurrerende markt.
Om de productiecapaciteit te kunnen vergroten vond in de jaren dertig een stevige herinrichting plaats van het fabrieksterrein aan de Arkelsedijk (Fabriek I). Net daarvoor was het nieuwe kantoor aan de De Vries Robbéweg opgeleverd. Op dat moment het grootste kantoorgebouw in Gorinchem met voor die tijd supermoderne elektrische verlichting, een automatische telefooncentrale en centrale verwarming. In dezelfde periode was al een stap gezet naar een nieuw opgespoten bedrijfsterrein aan de Spijksedijk (Fabriek II), aan de overkant van de Linge, waar onder andere enkele constructiewerkplaatsen en de betonafdeling naar toe verhuisden. Als er geen plek voor uitbreiding bij Fabriek I of II beschikbaar was, werd daarbuiten ruimte gezocht. Een radiatorenfabriek verrees in de Lingewijk, de betonpoot werd een aparte N.V. in Arkel onder de naam ‘Betondak’. De wederopbouw had het concern bergen werk bezorgd. In 1956, bij de uitbundige viering van het 75-jarig jubileum, was De Vries Robbé onbetwist het grootste bedrijf in zijn soort in ons land. Tal van hun werken bepaalden en bepalen ook nu nog het stads- en landschapsbeeld in Nederland: gashouders, (spoor)bruggen, hoogspanningsmasten en iconische gebouwen als het voormalige KLM-hoofdkantoor in Den Haag, de Rijksverzekeringsbank in Amsterdam, hangars op Schiphol, de Gerbrandyzendmast in Lopik, het Erasmusziekenhuis in Rotterdam, kantoren van het Philipsconcern, mammoetopslagtanks voor Shell in de Europoort enz. enz. Er leek geen eind te komen aan het succes van de staalgigant.
Het einde van Gorinchems trots
Eind jaren zestig begon de groei merkbaar te stagneren. Was het bedrijf een ingeslapen familievennootschap geworden, die teerde op oude glorie? Het speelde mee dat de staalwereld in een diepe crisis verkeerde en De Vries Robbé was niet de enige die in die tijd het onderspit delfde. De familie trok zich na bijna negentig jaar terug en verkocht het bedrijf in 1969 aan Billiton, dat zelf na een jaar weer opging in Shell. De oliemultinational had weinig belangstelling voor de staalpoot en zo kwam Gorinchems trots in 1972 in handen van het Nederhorstconcern. De VR maakte echter geen winst, zoals Nederhorst had verwacht, maar leed forse verliezen die eind 1975 waren opgelopen tot 65 miljoen gulden. In 1975 diende Nederhorst een aanvraag in voor surséance van betaling. Bezorgd Gorinchem ging massaal de straat op. Vanaf de Willem de Vries Robbéweg trok een lange stoet van naar schatting 3000 mensen naar de binnenstad. De demonstranten eisten behoud van werkgelegenheid en droegen spandoeken met zich mee als ‘Den Haag, denk om onze magen’ en ‘Nederhorst dood, Gorkum in nood’. Het jaar daarop werd het faillissement uitgesproken.
Jan de Graaff was een van de velen die in de loop der jaren de vanzelfsprekende route van de ‘ambachtsschool’ in de Lingewijk naar De Vries Robbé insloegen. Begon in 1953 op zijn twaalfde aan de opleiding aan de bedrijfsschool van de VR. Haalde daar het diploma B-metal en was daarmee fijnbankwerker. “Ik was het liefst met mijn handen bezig.” Kort daarna kwam hij voor de theoretische vorming op de tekenkamer terecht. “De tekenkamer was belangrijk in die tijd, maar op den duur beklemde het werk me verschrikkelijk.” Hij was dolblij toen hij op 26-jarige leeftijd de kans kreeg over te stappen naar het montagebedrijf, dat overal in het land opereerde. Dat De Vries Robbé in 1972 in handen van Nederhorst overging, ervaarde ook hij “als een schok”. Van 1974 tot 1976 was de Graaff montageleider bij de bouw van tanks op de Maasvlakte, een gigantische klus. ‘’Je was daar praktisch dagelijks aan het werk en maakte lange dagen. Heel veel van die roerige periode is langs me heengegaan. De onaantastbare fabriek, Gorinchems trots en zekerheid failliet... dat kwam keihard aan’’.
De onaantastbare fabriek, Gorinchems trots en zekerheid failliet... dat kwam keihard aan.
De erfenis
De Vries Robbé laat een gigantische collectie objecten na, verspreid over heel ons land. Een deel van die objecten staat wellicht al op de industrieel erfgoedlijst, of zou er op moeten staan. Maar hoe is het nu met de plekken waar al deze objecten zijn bedacht, getekend en geproduceerd? Na het faillissement werden de bedrijfsterreinen jarenlang aan hun lot overgelaten. Toen in 1996 het unieke ontvangstkantoor (genaamd de Rotonde) van de VR moest wijken voor een nieuwe brandweerkazerne, redde een burgerinitiatief van Stichting Behoud Erfgoed De Vries Robbé het van de sloophamer. Sindsdien is het een Rijksmonument en staat samen het Schaftlokaal aan de Spijksedijk, vlak bij de historische Vesting. In 2003 werd het hoofdkantoor van de VR afgebroken om plaats te maken voor een politiebureau. In 2004 werden de restanten van Fabriek II aan de Spijksedijk gesloopt om ruimte te maken voor de woonboulevard ‘De Spijkse Poort’ en in 2006 viel het doek voor radiatorenfabriek.
Het bedrijfsterrein van Fabriek I, de locatie waar het in 1881 allemaal begon, is echter een ander verhaal. Nadat de gebouwen op het terrein hun oorspronkelijke functie verloren hadden zijn ze, vermoedelijk omwille van de wind- en waterdichtheid, gedeeltelijk van golfplaten voorzien. Op het terrein staat een bijzondere collectie utiliteitsgebouwen, daterend van 1909 tot 1964.
Maar hoe lang nog? Het gebied wordt ontwikkeld. In november 2024 is het bestemmingsplan Arkelsedijk eensgezind door de gemeenteraad van Gorinchem vastgesteld en daarmee is de weg vrij voor de bouw van 500 nieuwe woningen precies op de plek aan de Linge van Fabriek I. Volgens de projectontwikkelaar komen hier ‘wonen, werken en recreëren samen tot een bruisend gebied’ en ‘maken loodsen plaats (lees: worden gesloopt) voor een ensemble van woongebouwen en voorzieningen die in volume, vormtaal en materiaalgebruik zullen herinneren aan de geschiedenis van de plek. De rationele en transparante fabrieksbebouwing en de innovatieve bedrijvigheid zijn de inspiratiebron.’ Een enkele loods een deel van het transformatorhuis en indien mogelijk onderdelen van de constructie uit één van de oudste loodsen worden hergebruikt in de openbare ruimte.
Hoe doe je recht aan een unieke onderneming die bijna een eeuw lang zowel vanaf het water als over de weg niet alleen het industrieel landschap aan de noordkant van de stad bepaalde, maar ook zo nadrukkelijk zijn maatschappelijke stempel op de stad zette? Een lastige opgave.
Feit blijft dat je iets maar één keer kan slopen.
Video over het verplaatsen van gebouw ‘de Rotonde’ naar huidige locatie. (klik op de afspeelknop om af te spelen).
Bronvermelding
Literatuur
- Gedenkboek De Vries Robbé & Co 1881 – 1956. Gorinchem 1956
- Langelaar, M. en Augustein, P, - De taal van staal Gorinchem 1998
- Robijns, R. – Vernieuwing uit traditie Gorinchem 2001
- Raap rapport – Arkelsedijk Gorinchem, fabrieksgebouwen De Vries Robbé Weesp 2023
0 reacties