Hoe een platte schuit de Westlandse veilingen groot maakte

In de negentiende eeuw voeren beroepsschippers al op de zogeheten westlanders. Dit type platbodem kwam voor in Noord- en Zuid-Holland. Deze houten schuit was ontstaan bij de opkomst van de Westlandse glastuinbouw. Zo vervoerde men tuinbouwproducten, kolen, mest of zand. De schuiten voeren zelfs tot aan de Harwichboot in Hoek van Holland om aardappelen of fruit voor Engeland over te laden.

De tuinders in het Westland produceerden vanaf circa 1900 steeds meer groenten en fruit dankzij de bouw van druivenserres en kassen. Maar hoe breng je al je manden en kisten naar de veiling als je bedrijf alleen per fiets of kar te bereiken is? De tuinderijen tussen de Westlandse dorpen waren immers vaak gelegen aan paden langs ondiepe sloten en smalle vaarten met bruggetjes. Heel idyllisch, maar niet efficiënt. Daarom ontwikkelden Westlandse scheepmakers een smalle stalen schuit die ondiep in het water lag en een lage ‘kruipruimte’ van anderhalve meter had, zodat hij onder bruggetjes door kon varen. En, niet onbelangrijk, de schuit moest makkelijk hanteerbaar zijn. Een roef of een zeilmast was niet nodig. Deze kleinere versie van de al bestaande westlander werd hét vervoersmiddel van de tuinders. Deze zogeheten tuindersschuit of veilingschuit verzorgde jarenlang meer dan driekwart van de aanvoer bij de groenteveilingen. Tussen 1890 en 1960 zijn er vele honderden tuindersschuiten in het Westland gebouwd.

Ondiep en smal

Er bestaat geen standaardmodel van de westlander. Elke scheepswerf bouwde schuiten naar eigen ontwerp, zodat er een grote diversiteit is ontstaan. De tuindersschuit onderscheidde zich wel. Het verschil met de van oudsher bekend westlander betrof vooral de grootte en het draagvermogen. Er paste maximaal acht ton lading in, terwijl schippers met hun westlander minimaal twaalf ton vervoerden. Een ander type, de Westlandse praam, was ook te groot voor het veilingvaren. Dit werkpaard onder de schuiten werd vooral gebruikt voor aanvoer van grondstoffen voor de tuinbouw, zoals mest, stookolie of potgrond. Of voor het vervoer vanaf de veiling door de kooplieden.

De kleinere tuindersschuit kon dus varen in ondiepe sloten, want de diepgang met lading bedroeg slechts een meter, en onder bruggetjes door. Een ander typerend kenmerk was de extreme lengte-breedte verhouding: bij een lengte van veertien meter was een breedte van slechts ruim twee meter niet ongebruikelijk. Zo pasten er ondanks de smalle vaarroutes toch veel kistjes groenten in het ruim. De schuit had een karakteristiek puntvormig voorsteven. Een roef ontbrak meestal; de schuit werd slechts voor korte tochten gebruikt en hoe meer product er op de schuit paste, hoe beter.

De tuindersschuit had ook zelden een mast en een zeil. De tuinder bewoog de schuit voort door te ‘bomen’: met een lange stok afzetten in de bodem en de berm van de sloot. Veel tuindersschuiten hadden ook zogeheten weeggaten. Hierdoor kon men vanaf de kant op het jaagpad de schuit voortduwen met een vaarboom (zie foto).

Vanaf 1 januari 1914 was motorvaart binnen het Hoogheemraadschap Delfland toegestaan. Schippers borgen hun masten en zeilen op en rustten hun schuit uit met een motor. Vanaf de jaren vijftig schaften ook de meeste tuinders een scheepsmotor aan. Overigens moest elke tuinder voor zijn schuit een vergunning van Delfland hebben. Een nummer op de motorkap was het bewijs van betaling. Met deze inkomsten betaalde het Hoogheemraadschap het onderhoud van de vaarten. Bij het populair worden van de motorschuit bepaalde Delfland zelfs op welke plekken de tuinders hun schuit mochten keren, omdat sommige oevers beschadigd konden worden door de draaiende motors.

Varen ín de veiling

Langzaam maar zeker bouwde men steeds meer groente- en fruitveilingen aan het water. In 1914 waren er maar liefst veertien groenteveilingen, Loosduinen meegerekend. Het netwerk moest fijnmazig zijn zodat de vaarafstand voor de tuinder beperkt bleef.

Overigens lagen de veilingen ook voor die tijd al aan het water (en sommige ook aan een treinspoor). Voor 1890 werden de druiven, asperges, aardappelen, bessen, bonen of pruimen immers per trekschuit of praam met zeil naar de steden getransporteerd door de commissionairs. Deze handelaren verkochten in Den Haag, Delft en Rotterdam de producten die de kooplieden hadden gekocht bij de tuinder. Gewoon op de kwekerij door te onderhandelen; pas toen ‘Vereeniging Westland’ in 1889 door de tuinders werd opgericht, verliep de handel transparanter via een veiling. Bij diverse veilingen kon de tuindersschuit zelfs dwars door de veilingzaal voor de veilingklok langs varen. Zo konden de kooplieden de uitgestalde groenten en fruit goed beoordelen. Hier ziet u een foto van veiling Poeldijk, waar een tuindersschuit voor de klok vaart.

Het was een mooi beeld, tot diep in de jaren zestig: Westlandse tuinders die zachtjes, tussen de fruitbomen door, hun schuit naar de veiling boomden. Met hun trots – de bedauwde druiven, de kistjes blozende tomaten – voor zich uitgestald in de lange, smalle schuit, voeren ze ’s ochtends vroeg door de sloten, niet zelden vergezeld door kinderen of een medewerker om het roer te bedienen. Bij de veiling aangekomen werd nog meer een beroep gedaan op hun stuurmanskunst om tussen de massa tuindersschuiten goed naar de kade te manoeuvreren.

Veel oudere Westlanders herinneren zich nog hoe ze met hun vader meevoeren naar de veiling. Het was altijd spannend: liet de keurmeester op de kade de partij door naar het vak voor de A-kwaliteit? En de afmijnzaal maakte zeker indruk, met al die kooplieden die gespannen achter hun knopje de snel ronddraaiende veilingklokwijzer volgden. Voor de tuinders was het veilingbezoek ook een sociaal moment, even koffie drinken in de kantine hoorde er vaak bij.

De schuit was decennialang een vanzelfsprekend onderdeel van het dagelijks leven van tuindersgezinnen. Hij werd ingezet voor verhuizingen, voor het vervoeren van bezoekers of als brug over de sloot als dat zo uitkwam. Zo besloot een bruidegom in De Lier zijn bruid met de schuit af te halen, aangezien haar ouderlijke woning niet ontsloten was. (Foto bovenaan de pagina: Piet Koene uit De Lier haalde zijn bruid Bets Koole en haar familie opmet de schuit, 1961 (Foto: Historisch Archief Westland)

Scheepswerven

Het Westland kende al enkele oude werven waar schepen voor de beroepsvaart werden gemaakt, voornamelijk westlanders en pramen voor de schippers. De behoefte aan tuindersschuiten zorgde voor veel extra werk voor scheepsmakers. Meer dan 1600 tuinders kochten tussen 1900 en 1945 een schuit. Daarnaast waren er de beroepsschippers die de tuinders van grondstoffen voorzagen of de tuinbouwproducten naar de grote steden vervoerden. Door al die groeiende activiteiten groeide het aantal scheepswerven daarom snel. Maar liefst vijftien scheepswerven in het Westland hebben de in totaal meer dan tweeduizend schuiten gebouwd en onderhouden. In de crisisjaren dertig nam dit aantal weer af, om met de groei van het wegtransport grotendeels in te storten. Slechts twee werven hielden zich staande.

Zeer waarschijnlijk heeft de scheepswerf Van Waveren in Monster de bekende stalen tuindersschuit ontworpen. Deze scheepsmakerij aan de Gantel werd al in 1851 gesticht door Nic. van Straaten. De werf werd enkele malen verkocht, waarna het in 1892 eigendom werd van de 29-jarige Thijs van Waveren. Hij had veel modellen op zijn naam staan van westlanders, zeilschuiten of grote jachten. Uiteindelijk rolden er ook minstens vierhonderdvijftig tuindersschuiten bij Van Waveren van de helling af.

Moderne tijden

De kunstschilder Ben Viegers (1886-1947) ontdekte vanuit Den Haag de tuindersschuit tijdens zijn uitstapjes in het Westland. Hij heeft veel van het vooroorlogse Westland vastgelegd in zijn schilderijen. Vaak kwam daar een tuindersschuit in voor.

Zijn schilderijen bieden ons nu een nostalgische terugblik op de tuindersschuit. Rond 1960 werd het Westland immers meer en meer ontsloten door nieuwe wegen en kwam het vervoer per vrachtauto in zwang. Het was gedaan met de tuindersschuit. Veiling Naaldwijk dempte al in 1954 tweederde van haar havens om parkeerplaatsen te maken. In de scheepsbouw volgden vele bedrijfssluitingen. Enkele werven verschoven hun activiteiten naar de stalen kassenbouw of bruggenbouw. De oude tuindersschuiten lagen ondertussen roestig op hun lot langs de slootkant te wachten.

Het landschap en de infrastructuur veranderden sterk na 1970. De ontsluiting glastuinbouwbedrijven kreeg vorm, evenals de reconstructie en schaalvergroting. Het wegennet werd steeds meer uitgebreid en verbeterd. Veel kleinere sloten werden gedempt. De belangrijkste historische boezemwateren zijn gespaard gebleven. Met de ‘verglazing’ van het Westland zijn ze nog belangrijker geworden voor de afvoer van overtollig regenwater. En daarnaast kan men er prachtige vaartochten maken, per kano of motorboot.

Recreatie

Toch bleek voor een flink aantal schuiten een tweede leven mogelijk, meestal als recreatievaartuig. Zo zijn in de jaren tachtig veel tuindersschuiten en westlanders met zeilen gerestaureerd en opnieuw opgetuigd. Uitjes en vakanties op de schuit werden gemeengoed. Bedrijven boden rondvaarten aan, compleet met lekkere hapjes, op een ‘historische westlander uit de 19de eeuw’.

De herwaardering voor de typisch Westlandse boot zorgde zelfs voor nieuwe tradities. Er zijn wedstrijden tussen zeilende Westlandse pramen en sinds 1998 kijken vele duizenden mensen jaarlijks naar het Westlands bloemencorso, waar de opgeknapte schuiten versierd zijn met groenten en vooral bloemen.

De varende westlanders zijn ook populair bij jongeren. Op warme dagen zie je in de streek deze schuiten langzaam door de wateren glijden, tot op de laatste meter bezet met jongeren die met een biertje in de hand staan en genieten van elkaars gezelschap. Minder fraai is dat de begeleidende muziek soms zo luid uit de boxen schalt dat er overlast voor de omwonenden ontstaat. Het aantal klachten liep in 2021 zo hoog op, dat de gemeente ingreep en in een speciale verordening bepaalde trajecten tot stiltegebieden uitriep.

Tuindersschuit 2.0

Er zijn ook jongeren die een positieve invalshoek bedenken voor het hergebruik van de tuindersschuit. In 2022 bedachten Technasiumleerlingen van de middelbare school ISW Hoogeland een innovatief plan als eindexamenopdracht: een zelfsturende schuit!

Een oproep van BoereGoed – een ideële organisatie die lokaal geproduceerd voedsel nastreeft – op social media daagde de jongeren uit. Men wilde zelfsturende elektrische boten ’s nachts naar Delft laten varen, met één schipper aan wal die meerdere schuiten aanstuurt. Net als vroeger, toen de Westlandse groenten met trekschuiten vanaf de veiling naar de stad werden vervoerd. De vijf jongeren maakten een prototype op schaal. Of schuiten ooit echt zelfsturend de verse groenten naar de stad zullen brengen blijft nog even de vraag.